Uyghurlarning büyük ejdadi Oghuzhanning hayati we küreshliri 

 Oghuzname

 Ashundaq bolsun déyishti. Uning turqi mana mundaq (Bu qurning keynige bir Arislanning buqisining resimi sizilghan iken) shundin kéyin shatliqqa muyesser boldi.

Bir küni ayxanning közi yorudi, u bir oghul tughdi. Bu oghulning yüz-chirayi kök idi, éghzi choghdek qizil, közliri hal, chachliri, qashliri qara idi. U hör-perilerdinmu chirayliqraq idi. Bu oghul anisining oghuzini bir qétim émipla, ikkinchilep emmidi. Xam gösh, ash, mey soridi, tili chiqishqa bashlidi. Qiriq kündin kéyin , chong boldi, mangdi, oynidi.

Uning puti buqa putidek, béli böre bélidek, mürisi qara bulghun mürisidek, köksi éyiq köksidek idi. Pütün bedinini qoyuq tük basqan idi. U yilqilargha qaraytti, atlarni minetti, ow owlaytti.

Künler ötüp, tünler ötüp, u yigit boldi, bu chaghda bu yerde bir chong orman bar idi, uningda köp tagh-éqin bar idi. Bu yerde yawayi haywanlar köp bolup, qushlar uchushup yüretti. Bu orman ichide bir chong qi’at bar idi, u mal-charwa we xelqning jénigha zamin bolghan intayin wehshiy bir haywan idi, u el-jama’etke zor jewri-japa keltürgen idi.

Oghuz xaqan bir batur adem idi, u bu qi’atni owlimaqchi boldi. Künlerning biride owgha chiqti, neyze élip, oq-ya élip, yene qilich élip, qalqan élip atlandi. Bir bugha owlidi, u bu bughini talning chiwiqi bilen derexke baghlap qoyup ketti. Etisi tang atqanda kelginide kördiki, qi’at bughini élip kétiptu. U yene bir éyiq owlap, uni altun belwéghi bilen derexke baghlap qoyup ketti. Ikkinchi küni tang atqanda kelginide kördiki, qi’at éyiqni élip kétiptu.

Oghuz xaqan héliqi derexning tüwide turghinida , qi’at kélip béshini oghuzning qalqinigha urdi. Oghuz neyzisini qi’atning béshigha urdi, uni öltürdi, qilich bilen béshini kesti, uni élip ketti. U yene kelginide kördiki, bir shungqar qi’atning ich-baghrini yep turghan, u shungqarni oq-ya bilen öltürdi, uning béshini kesti. Andin éytti: ” qarang, mana bu shungqarning turqi ( bu yerge bir shungqarning resimi sizilghan iken) qi’at bugha yédi, éyiqni yédi, u gerche tömürdek qattiq bolsimu neyzem axir uni öltürdi, ” sözlep bolup kétip qaldi. Mana bu qi’atning turqi( Bu yerge kerkidan’gha oxshap kétidighan taq mönggüzlük bir haywanning resimi sizilghan iken).

Künlerning biride oghuz xaqan bir yerde tengrige séghiniwatqanda, etrap qarangghuliship, asmandin bir kök yoruq chüshti, u kündinmu nurluqraq, aydinmu yoruqraq idi, oghuz xaqan uning yénigha bérip qarisa, bu yoruqning ichide bir qiz tenha olturghan. U sahibjamal bir qiz idi, uning péshaniside choghdek parqiraq méngi bolup, xuddi tömür qozuqqa (1)oxshaytti, u qiz shundaq güzel idiki, u külse tengrimu küler idi, u yighlisa tengrimu yighlar idi. Oghuz xaqan uni körginide pütün bedinini titrek bésip, hoshidin ketti, uninggha köyüp qaldi, uni aldi, uning bilen birge yatti, tilikige yetti. Künler ötüp, tünler ötüp, uning közi yorudi, üch oghul tughdi, tunjisigha kün dep, otturanchisigha ay dep, kenjisige yultuz dep at qoydi.

Bir küni oghuz xaqan owgha chiqti, aldidiki kölning otturisida bir tüp derexni kördi. Bu derexning kawikida bir qiz tenha olturatti, u intayin sahibjamal idi, uning közi asmandinmu kökrek, chéchi su éqimidek, chishi ünchidek idi. U shundaq sahibjamal qiz idiki, yer-jahandiki kishiler uni körse ” ah,ah! janni alidiken ” der idi. Sütmu qimizgha aylinatti.Oghuz xaqan uni körginide hoshidin ketti, yürikige ot chüshti, uninggha ashiq boldi, uni aldi, uning bilen bille yatti, tilikige yetti. U qiz ikki qat boldi, künler ötüp, tünler ötüp uning közi yorudi, üch oghul tughdi, tunjisigha kök, otturanchisigha tagh, kenjisige déngiz dep at qoydi.

Shundin kéyin oghuz xaqan chong toy berdi, el-jama’etni teklip qildi, ular kélip qatnashti. Qiriq shire, qiriq orunduq yasatti. Köpchilik türlük nazu-németni yéyishti, türlük mey-sharapni ichishti. Toydin kéyin, oghuz xaqan beglerge we el-jama’etke yarliq chüshürüp mundaq dédi:” men silerge boldum xaqan, élinglar ya bilen qalqan. Tamgha bizge bolsun buyan (2), kök böre bolsun hem uran(3);Tömür neyziler bolsun orman, owliqta yürüshsun mal-waran; Hem aqsun derya we éqin, quyash tugh bolsun, asman qorghan.”

Andin kéyin , oghuz xaqan terep-terepke yarliq chiqardi. Mektup yézip elchilerdin ewetti. Bu mektupta mundaq déyilgen” men uyghurlarning xaqanimen, men pütün jahanning xaqani bolushum kérek. Men silerning manga boy sunushinglarni soraymen. Kimki méning aghzimgha baqsa, men uninggha tartuq tartip, uning bilen dost bolimen. Kimki aghzimgha baqmisa, ghezep bilen leshker tartip, uni özümge düshmen tutimen. Leshkerlirim hemmila yerde silerni yoqitidu”. Bu chaghda , ong terepte altun xaqan dégen bir xaqan bar idi, bu altun xaqan oghuz xaqan’gha elchi ewetip, nurghun altun-kümüsh, nurghun yaqut, ünche-merwayitni sowgha qilip, oghuz xaqan’gha béqinidighanliqini bildürdi. Oghuz xaqan uning yaxshi begliri bilen dostluq munasiwet ornatti, altun xaqan bilen dost boldi.

Sol terepte ürüm(4) dégen bir xaqan bar idi, bu xaqanning leshkerliri we sheherliri nurghun idi. Bu ürüm xaqan oghuz xaqanning yarliqini qobul qilmidi, uni hörmetlep aldigha barmidi,” bu sözlerge pisent qilmaymen” dep yarliqqa boy sunmidi. Buning bilen oghuz xaqanning ghezipi kélip, uninggha esker chiqirishqa teyyarlandi.

Tughlirini kötürüp, eskerlirini bashlap atlandi. Qiriq kündin kéyin , muz tagh dégen taghning baghrigha yétip bardi. Chédir tikip, shük bolup uxlashti. Tang süzülgende oghuz xaqanning chédirigha kündek bir yoruq chüshti. U yoruq ichidin kök tüklük, kök yayliliq chong bir erkek böre chiqti. Bu böre oghuz xaqan’gha mundaq dédi:” hey oghuz, sen urumgha esker chiqarsang, men aldinglarda yol bashlap mangimen.”shundin kéyin oghuz xaqan chédirlirini yighip atlandi. Qarisa, leshkerlirining aldida kök tüklük, kök yayliliq chong bir erkek böre yol bashlap méngiwatqan, buning bilen ular börining keynidin egiship ilgirilidi.

Birnechche kündin kéyin kök tüklük, kök yayliliq bu chong erkek böre yoldin toxtidi, oghuzmu leshkerliri bilen birge toxtidi. Bu yerde étil(5) dégen bir derya bar idi. Étil deryasining qirghiqidiki qara tagh baghrida qattiq urush boldi, ikki qoshun arisida nahayiti köp jiddiy urush boldi, urush el-jama’etning könglige köp qayghu saldi. Urush shundaq qattiq boldiki, étil deryasining süyi qipqizil sirgha aylandi.Oghuz xaqan yengdi, ürüm xaqan qachti, oghuz xaqan ürüm xaqanning xaqanliqini aldi, el-jama’etni özige qaratti, nurghunlighan jansiz we janliq gheniymetler oghuz xaqanning ordisigha kirdi.

Ürüm xaqanning bir qérindishi bolup, uning ismi urus(6) beg idi, urus beg oghlini tagh béshigha jaylashqan, etrapi chongqur xendek bilen oralghan sheherni qoghdashqa ewetti, hemde oghligha:” sheherni qoghdishing kérek, urush bashlan’ghandin kéyinmu, sheherni qoghdap qélishing kérek” dédi. Oghuz xaqan ashu sheherge atlandi. Urus begning oghli oghuz xaqan’gha nurghun altun -kümüsh ekeldi, hemde:” éx, sen méning xaqanimsen! atam bu sheherni manga bergen hemde sheherni qoghdishing kérek, urush bashlan’ghandin kéyinmu sheherni qoghdap qélishing kérek, dégen. Eger atam xapa bolup qalsa, méning halim ne bolur? Men séning yarliqingni ijra qilishqa teyyarmen, bizning bextimiz , séning bexting; Bizning urughimiz, séning derixingning urughidin; Tengri sanga pütün zéminni ata qilmaqta. Méning jismim we bextim sanga mensup, men sanga tartuq tartip turup, dostluqtin chiqmaymen” dédi. Oghuz xaqan’gha yigitning sözi yaqti, shadlinip küldi, hemde:” manga köp altun teqdim qilipsen, sheherni yaxshi saqlapsen” dédi. Shunga uninggha ” saqlap”(7)dep at qoydi, uninggha dostluq qildi.

Shundin kéyin oghuz xaqan leshkerliri bilen bille étil deryasigha keldi. Étil deryasi chong bir derya idi, oghuz xaqan buni körüp éyttiki:” itilning süyidin qandaq ötermiz?” leshkerler ichide ulus orda beg dégen bir yaxshi beg bar idi, u qabiliyetlik we eqilliq adem idi. U beg derya boyida nurghun tal-yaghachlarning turghanliqini kördi, buning bilen héliqi beg…. Ashu yaghachlar…. Kesti. Uni suning üstide leylitip, özliri uning üstige chiqip étil deryasidin ötti. Oghuz xaqan shadlinip küldi, éyttiki:” hey, sen bu yerge bolghin beg, qipchaq(8) sanga at bolsun. ”
Ular dawamliq ilgirilep mangdi. Shundin kéyin , oghuz xaqan yene héliqi kök tüklük, kök yayliliq erkek börini kördi. Bu kök böre oghuz xaqan’gha éyttiki:” oghuz, emdi leshkerliringni bashlap bu yerdin qozghal, sen el-jama’et we beglerni bashlap mang, men sanga yol bashlap mangimen.” tang atqanda oghuz xaqan erkek börining leshkerliri aldida yol bashlap kétip barghanliqini körüp shadlandi hemde dawamliq ilgirilep mangdi.

Oghuz xaqan bir chipar ayghir atqa minetti. U bu ayghirni intayin yaxshi köretti. Yolda bu ayghir közdin yütti. Bu yerde égiz bir tagh bar idi, uning üstide tong-muzlar bar idi, uning choqqisida ap’aq qarlar bar idi. Shunga bu tagh muz tagh dep atilatti. Oghuz xaqanning éti muz tagh ichige kirip ketti, buning bilen oghuz xaqan uzun’ghiche azab chekti. Leshker ichide bestlik we tembel bir er bar idi, u héchnémidin qorqmas batur adem idi, jenglerning sinaqlirigha berdashliq bergen adem idi. Bu adem atni izdigili taqqa kirdi, toqquz kündin kéyin , oghuz xaqan’gha ayghirni hazir qildi. Muz tagh intayin sogh bolghachqa, bu begning pütün et-janini qar-muz qaplighan idi. Oghuz xaqan xursen bolup küldi, éyttiki:” hey, sen beglerge bolghin bashliq, menggülük isming bolsun qarluq(9)” . Hemde uninggha nurghun dunya teqdim qildi.

Yene dawamliq ilgirilidi. U yolda égiz bir öyni kördi, bu öyning témi altundin, tünglüki kümüshtin, ishiki tömürdin yasalghan idi. Ishiki quluplan’ghan bolup, achquchi yoq idi. Leshker ichide bir chéwer ustam bar idi. Uning ismi tömürdu qaghul idi, oghuz uninggha:” sen bu yerde qal, ishikni ach, ishikni achqandin kéyin ordigha qaytip bar” dep yarliq chüshürdi hemde uninggha ” qalach(10)” dep at qoydi.

Yene dawamliq ilgirilidi. Bir küni kök tüklük, kök yayliliq erkek böre yene yoldin toxtidi. Oghuz xaqanmu yoldin toxtap, chédirlirini tikti. Bu térilmighan tüzlenglik bir yer bolup, jurchit(11) dep atilatti. Uning el-jama’iti köp, yerliri keng idi, bu yerde yilqilar, pada-kalilar, altun-kümüsh, ünche-merwayitlar köp idi. Jurchit xaqan we el-jama’iti oghuz xaqan’gha qarshiliq bildürdi. Urush bashlandi, ikki terep oq chiqirip, qilich urushup jeng qildi. Oghuz xaqan jurchit xaqanni yengdi, uning béshini élip öltürdi, jurchitning el-jama’itini öz aghzigha qaratti. Urushtin kéyin , oghuz xaqanning leshkerlirige, nökerlirige we xelqige shundaq köp gheniymetler chüshtiki, uni toshushqa shunchila at, qéchir, kalilar azliq qildi.

 Oghuz xaqanning leshkiri ichide bir chéwer kishi bar bolup, uning ismi barmaqliq yosun billig idi. Bu chéwer adem bir égiz harwa yasidi. Harwa üstige jansiz gheniymetlerni qachilidi, harwining aldigha janliq gheniymetlerni qoshti, ulargha harwini tartquzdi. Nökerler , el-jama’et buni körüp heyran boldi, ularmu harwa yasidi. Égiz harwa mangghanda ” qan’gha, qan’gha” dégen awaz chiqatti, shunglashqa uninggha ” qan’gha” dep at qoydi. Oghuz xaqan qan’ghalarni körüp küldi, éyttiki:” qan’gha bilen jansiz gheniymetni janliq gheniymet sörep mangidiken. Égiz harwini menggü untup qalmasliq üchün, qan’ghuluq(12) sanga at bolsun” sözini tügitip yürüp ketti.

Andin kéyin , oghuz xaqan yene kök tüklük, kök yayliliq erkek böre bilen bille sindu(13), tangghut(14), shagham(15) tereplerge yürüsh qilip bardi, köp urush we toqunushlardin kéyin , u jaylarni ishghal qildi we u yerlerni öz dölet térritoriyisige qoshti. Untup qalmasliq kérek, jenub terepte barqan(16) dégen yerning barliqini bilish kérek, u yer nahayiti munbet we issiq yer iken. U yerde haywanlar we qushlar köp iken, altun-kümüsh, bayliq köp iken. U yerdiki xelqlerning chirayi qapqara iken, xaqanining ismi masar(17) xaqan iken. Oghuz xaqan shu yerge atlandi, intayin qattiq urush boldi. Oghuz xaqan yengdi, masar xaqan qachti. Oghuz xaqan bu yerni ishghal qildi, buningdin uning dostliri xursen boldi, düshmenliri zar qaqshidi. Oghuz xaqan uni yenggendin kéyin , pütmes-tügimes bayliqqa we mal-charwigha ige boldi hemde ularni öz élige toshup ketti.

Untup qalmasliq kérek, kishilerge bildürüsh kérek. Oghuz xaqanning yénida aq saqalliq, boz chachliq, qabiliyetlik bir qéri kishi bar idi. U bilermen we lilla wezir idi, uning ismi ulugh türk idi. Künlerning biride, u chüshide bir altun ya bilen üch kümüsh oq kördi, bu altun ya kün chiqishtin ta kün pétishqiche sozulghan idi. Üch kümüsh oqning uchi shimalni körsitip turatti. Uyqudin kéyin , u chüshige kechkenlerni oghuz xaqan’gha éytip mundaq dédi:” hey xaqanim, sanga uzun ömür yar bolsun;Hey xaqanim, séning el-nizaminggha adalet yar bolsun; Kök tengri chüshümde berdi manga isharet, ishghal qilghan yerlirini urughigha bölüp bersun dep. “oghuz xaqan ulugh türkning sözini anglap, intayin xursen boldi hemde:” éytqining kelsun ” dédi.

 Ikkinchi küni tang atqanda, balilirini chaqirip keltürüp éyttiki:” hey oghullirim, owni könglüm tartip turidu. Yashinip qalghanliqim üchün owgha chiqishqa chamim yetmeydu. Kün, ay, yultuz, üchinglar tang atar terepke béringlar. Asman, tagh, déngiz üchinglar tün qarangghusi terepke béringlar.” buning bilen ücheylen tang atar terepke, qalghan üchi tün qarangghusi terepke ketti. Kün, ay, yultuz nurghun haywan, qushlarni owlidi, hemde yoldin bir altun yani tépiwaldi, shundaqla uni atisigha tapshurup berdi. Oghuz xaqan shadlandi hemde altun yani üch bölekke böldi we éyttiki:” hey akilar, bu ya silerge mensup bolsun, siler yagha oxshash oqni kökke étinglar.”

Yene shundin kéyin , asman , tagh, déngiz nurghun haywan we qushlarni owlidi, yoldin üch kümüsh oq tépiwaldi hemde uni atisigha tapshurup berdi. Oghuz xaqan shadlandi hemde oqlarni üchige bölüp berdi, éyttiki:” hey iniler, bu oq silerge mensup bolsun, ya oqni toghrilaydu, siler oqqa oxshash yagha boy sununglar” .
Shundin kéyin oghuz xaqan chong qurultay chaqirdi. Nökerlirini, el-jama’etni chaqirtti, ular kélip bameslihet olturushti. Oghuz xaqan chong chédirda……,…. Ong teripige, qiriq ghulachliq uzun bir yaghachni qadatturdi, uning uchigha bir altun toxuni asti, uning tüwige bir aq qoyni baghlidi. Sol teripige qiriq ghulachliq uzun bir yaghachni qadatturdi, uning uchigha bir kümüsh toxuni asti, tüwige bir qara qoyni baghlidi. Ong terepte buzuqlar(1) olturdi, sol terepte üch oqlar(2) olturdi. Qiriq kéche-kündüz toy boldi.

Ichishti, yéyishti, xursen bolushti. Shundin kéyin oghuz xaqan oghullirigha yurtni üleshtürüp berdi, éyttiki:” hey oghullirim, men köp yashidim, köp urushlarni bashtin kechürdüm. Ya bilen köp oq attim, ayghir bilen köp yollarni kezdim. Düshmenlerni zar yighlitip, dostlarni shad eylettim, tengri aldida mejburiyitimni ada qildim. Emdi yurtni silerge bölüp bérimen. ……………..

Izahatlar:
(1)tömür qozuq __ shimaliy qutup yultuzi
(2) uran __ jenggiwar sho’ar
(3) buyan__ bext, qut
(4) ürüm__ __ bu yerde sherqiy rimni körsitidu.
(5)étil____ qedimki uyghur tilida wolga deryasini körsitidu.
(6) urus____ orus, qedimki ruslarni körsitidu.
(7) saqlap __ bu söz erebche saqaliba[ slawyan] ning köplük shekli, slawyanlarni körsitidu
(8) qipchaq__ türk qebililiri ichidiki meshhur qebile, miladi 9-esirdila bu nam islam tarixlirida körülidu, mongghul dewride bular altun orda xanliqini qurghan asasliq küch idi, shundaqla hazirqi qazaqlarning’ejdadi, qazaqistan ” deshti qipchaq” depmu atilidu.
(9) qarluq__ tarixta ötken meshhur türk qebilisi, miladi 774-yili bu qebile qedimki uyghur, basmillar bilen birliship sherqi türk xanliqini yoqatqan, bular eslide altay téghining gherbiy jenub rayonida yashighan. 8-esirde yette su wadisini igiligen, kéyin téximu jenubqa siljip, qeshqer etraplirinimu igiligen.
(10) qalach__ hazirqi iranning gherbi shimal qismida olturaqlashqan türk qebilisining nami.
(11) jurchit__ jurjitlar , jin sulalisini qurghan
(12) qan’ghaluq__ qedimki türk qebilisining nami, qazaqlar ichide hazirmubir qebilining nami mushundaq atilidu, xenzuche menbelerdiki 高车
Qangli , bu namning menen terjimisidur.
(13) sindu __ hindistanni körsitidu
(14) tangghut __ gherbi shiyani körsitidu; Mehmud qeshqeri ” bu yéqin chin’gha olturaqlashqan türk qebilisi” dégen; Bezi türki menbelerde bu nam zangzularnimu körsitidu.
(15) shagham__ sham, süriyeni körsitidu.
(16) barqan__ bu éniq emes, qara xitayni körsitidu dégüchilermu bar.
(17) masar__pilli’ot bu sözni misirni körsitidu dep qaraydu. Lékin delil-ispat yéterlik emes.