+0 BƏYƏN
Minküllü yır
Minküllü üyde tuwğan, qırda ösgen.
Haray bugün art yelkesin çaç gesgen,
Tuwarlağa yimik tük bitgen,
Qatın-qızğa yimik alay çaç bitgen,
Açılğan yerin gün aşap,
Yabulğan yerin bit aşap,
Qorqunçlu talalğa qoş tikgen,
Qaburğasın qıy gesgen;
Qozuların saqlap, alay, qoy da etgen,
Qoçqarlar saqlap, alay, irk de etgen,
Qoruqlu bir awlaqlağa qoy yayğan,
Qozuların qoylar yimik otlatğan,
Çerges yolda güçüklerin haplatğan,
Barı xalqnı tamaşağa baqlırğan
Geç gelgenni qondurğan,
Aç gelgenni toydurğan.
Çırmawuqlar edi yatıwuñ,
Çirik töñek edi başlığıñ,
Seni bizge şintalarıñ bağırdan,
İçkiler berdiñ bizge çağırdan.
Altı aylar bola atañ sağa qız da alğan.
Yürüp gelgen şonda birew üstüne.
Yürüp gelip, oğar salam berdi, dey:
- Ay, Minküllü, üyge nege qaytmaysan,
- Beşiginde aytılğan,
- Beş yaşından tutup sağa geleşgen,
- Üyge qaytıp, yaş olcaña yetişip,
- Halıñ-günüñ oğar nege aytmaysan?
Şonu da aytıp, gelgen birew getdi, dey.
Şo zamanda itleriñni çaqırdıñ:
— Hey, meni qoş inanğan üç itim,
Üç itim de nege bola — üç inim!
Qoy da, qoş da bugün sizge amanat,
Atayıma barıp sama geleyim,
Üydegileni halın-günün bileyim.
— Sen çi üyge, way, Minküllü, barırsan,
Üydegileni halın-günün bilersen.
Minküllü, urular gelse, tutarbız,
Börüler gelse, çaynap yutarbız,
Atı güçlü asger gelse, neterbiz?
Qoynu-qoşnu sayaq qoyup geterbiz.
— Üç günler bolsun meni bolcalım,
Üç günlerden men şunda qaytıp gelmesem,
Üç oqlardan bolsun meni accalım!
Tawuq bozuñ şonda tartdıñ sen,
Onu üstüne ağaç yeriñ artdıñ sen,
Onu üstüne qarçığaday qonduñ sen,
Bawuruna üç qamuçu urduñ sen,
Oram degen ullu yolğa çañ salıp,
Altınçı arqalağa añ salıp,
Endireyge tuwra çabıp bardıñ sen,
Endirey seni eliñdir,
Endirey köp süyegen yeriñdir.
Birinçi gün bir qarşığa çıqdıñ sen,
Ayxanımnı munda görmediñ;
Ekinçi gün bir qarşığa çıqdıñ sen,
Ayxanımnı onda görmediñ,
gün bir qarşığa çıqdıñ sen,
Ayxanımnı dağı görmediñ.
Qoñurawlu qazarxıñnı qolğa alıp,
Dörtünçü gün bir qarşığa çıqdıñ sen,
Aq qalaylı qummanların qolğa alıp,
Ariw yüzüntañ waqtide yel qağıp,
Qırq da qarawaşın iyertip,
Ayxanımnı abzarlarda gördüñ sen.
Qoluñdağı maral tasma qazarxı,
Qattı tartıp üeyülürdey, urduñ sen,
Ol qummannı qulağına tiydi, dey,
Ayxanım şonda ayta turmaymı:
-Ay, Minküllü, nege bolduñ kükülü?!
Seni mağa er ekeniñ kim bilmey?
Qummanğa urmay, duşmanğa ur oğuñu!
Ay, Minküllü, men çi qaçıp getmeymen,
Ay, Minküllü, men çi göçüp getmeymen,
Qıyın bolğan, bugün sağa güç bolğan,
Yaşdan berli cıyğan malıñ puç bolğan:
Qonaq qızbay seni başıñ aldatğan,
Qalmuq seni qazarxıñnı yallatğan,
Esir ulan, şintalarıñ uwalğan,
Qoş otawuñ enni seni duw qalğan,
Qoylarıñnı cıyıp alıp, haydağan,
Güçükler saqlap etgen itleriñ
İtleriñni şöşge bulan paylağan!
Qoluñdağı qazarxıñnı taşladıñ,
Çabıp bardıñ atayıñnı üstüne:
— Canım atam, can atam,
Canım bulan teñ atam,
El yetmeygen qara atıñnı bersene!
— Yel yetmeygen qara atım,
Onu bugün dos miñeñe oşaydır.
— Canım atam, can atam,
Canım bulan teñ atam,
Oq ötmeygen gök gübeñni bersene!
— Oq ötmeygen gök gübem,
Onu da dos giygeñe oşaydır.
— Allahisen, atayım,
Qara qınlı qılıçıñnı bersene!
— Qara qınlı qılıçım
Dos taqğanğa oşaydır.
— Allahisen, atayım,
Altaw tartmas adirneñni bersene!
— Altawlar tartmas adirnem,
Onu da dos eltgeñe oşaydır.
— Atam, seni yel yetmeygen qara atıñ,
Şo da sağa eliwaşğa soyulsun!
Oq ötmeygen gök gübeñ,
Şo da bugün qayçılağa tuwralsın!
Altaw tartmas adirneñ,
Yarlardan tüşüp, şo da uwalsın!
El yetmeygen qara atıñ
Bolsun meni qoş göçürgen alaşam,
Oq ötmeygen gök gübeñ
Bolsun meni qoy sawağan çepkenim,
Qara qınlı qılıçıñ
meni belimdegi hanapim,
Altawlar tartmas adirneñ
Yançıqdağı çarıq tiger biz bolsun,
Qorqup qaytsa, seni ulanıñ qız bolsun!
Şu üylerde bir ay haray-yas bolsun,
Atam, aldın seni başıñ tas bolsun!
Batağa, busurmanlar, batağa,
Vew, adarşay senden bolğan atağa!
Tawuq bozuñ şonda tartdıñ sen,
Onu üstüne ağaç yeriñ artdıñ sen,
Yalan qaptal savutlarıñ sermediñ,
Yalanayaq tawuq bozuñ yerlediñ,
Onu üstüne qarçığaday qonduñ sen,
Bawruna üç qamuçu urduñ sen
, Oram degen ullu yolğa çañ salıp,
Altınçı arqalağa añ salıp,
Qoşuña tuwra çabıp bardıñ sen,
Qoşuñnu ornun suwup-buzlap tapdıñ sen.
Altınçı arqalağa yetginçe,
Altmış duşman öltürüp,
Sanına altı yara geltirip,
Aç içegi ayağına çırmalıp,
Toq içegi toqsan toğuz tuwralıp,
Qarataş degen qara itiñ
Barından da artıq çıqğan igitiñ,
Kökge bağıp uluy turup tapdıñ sen.
Şo Minküllü betin ari burdu, dey.
— Ay, Minküllü, betiñ ari burasan,
At üstünde turma nege bolasan?
San-sanlarım tolup tura qanımdan,
Barı haqılım getgen meni başımdan.
Üç günler tügülmü edi bolcalıñ?
Üç günden munda qaytıp gelmeseñ,
Üç oqlardan tügülmü edi accalıñ?
Münküllü, seni yimik kim bolsun?!
Ay, Minküllü, awup atdan tüşsene,
Kiseñden tasma biziñ çığarıp,
Qursağıma köklep yamaw salsana,
Ekev bolup şo yawlağa barayıq,
Duşmanlanı erkibizge alayıq,
Başına yaman hallar salayıq!..
Awup atdan tüşdüñ sen,
Qursağına şonu yamaw saldıñ sen,
Ekev bolup, şo yawlağa bardıñ sen.
Ettinçi arqalağa yetginçe,
Etmiş duşman öltürüp,
Sanına yetti yara geltirip,
Aç içegi ayağına çırmalıp,
Toq içegi toqsan toğuz tuwralıp,
Sariqız degen sari itiñ
Barından da artıq çıqğan igitiñ,
Kökge bağıp uluy turup tapdıñ sen.
Şo Minküllü betin ari burdu, dey.
— Ay, Minküllü, betiñ ari burasan,
At üstünde turma nege bolasan?
Üç günler tügülmü edi bolcalıñ?
Üç günlerden munda qaytıp gelmeseñ,
Üç oqlardan tügülmü edi accalıñ?
Minküllü, seni yimik kim bolsun?!
Way, Minküllü, awup atdan tüşsene,
Kiseñden tasma-biziñ çığarıp
Qaburğama yormep yamaw salsana,
Üçew bolup şo yawlağa barayıq,
Duşmanlanı erkibizge alayıq,
Başına yaman hallar salayıq!..
Awup atdan tüşdüñ sen,
Qaburğağa, yormep, yamaw saldıñ sen,
Üçew bolup, şo yawlağa bardıñ sen.
Segizinçi arqalağa yetginçe,
Seksen duşman öltürüp,
Sanına segiz yara geltirip,
Aç içegi ayağına çırmalıp,
Tok içegi toqsan toğuz tuwralıp,
Aqtaşawux degen aq itiñ
Kökge bağıp uluy turup tapdıñ sen.
Şo Minküllü betin ari burdu, dey.
— Ay, Minküllü, betiñ ari burasan,
At üstünde turma nege bolasan?
Üç günler tügülmü edi bolcalıñ?
Üç günlerden munda qaytıp gelmeseñ,
Üç oqlardan tügülmü edi accalıñ?
Minküllü, seni yimik kim bolsun?!
Awup atdan tüşsene,
Kiseñden tasma-biziñ çığarıp,
Qursağıma, köklep, yamaw salsana
Dörtev bolup şo yawlağa barayıq,
Duşmanlanı erkibizge alayıq,
Başına yaman hallar salayıq!
Awup atdan tüşdüñ sen,
Qursağına köklep yamaw saldıñ sen,
Dörtev bolup şo duşmanğa bardıñ sen.
Aqtaşawux degen aq iti
Şo yawlarda çırmalışa, yabuşa,
Asgerleni başın tutup, uruşa.
Burulup, Çerges yolğa qarasa,
Minküllünü barı da malı haydalğan.
— Uwurtlarım bulan suw bergen,
Hey, meni qarabaşlı erkeçim,
Yasawulnu eki nege açmaysan,
Duşmanlanı yaq-yağına çaçmaysan,
Siriwleriñ alıp, nege qaçmaysan,
Bolğan işni mağa nege aytmaysan?!
Minküllünü qara başlı erkeçi
Yasawulnu eki yanğa açdı, dey,
Duşmanlanı eki yanğa çaçdı, dey,
Siriwleni, alıp, şonda qaçdı, dey,
Qaytıp gelgen qoş otawnu özüne,
Nalat bolsun duşmanlanı yuzüne!
Aylanasın alğan Ana-Terk,
Baqalanı bawru batmas köl bolsun,
Qozalaqlar yürür yimik yol bolsun!
Şo duşmannı tuwra artından barman dep,
Şo duşmannı qırqıp çıqğan aldına.
Aylanışğan şonda, uruşğan,
Duşmanlardan antğa yañız bir qalğan
Şol imansız tartıp oğun urdu, dey,
Minküllünü can yerine tiydi, dey.
Minküllüge oñsuz yara urulğan,
Tavuq bozu oñlu — tersli burulğan.
Minküllü şonda ayta turmaymı:
— Hey, meni qoş inanğan üç itim!
Üç itim de nege bola — üç inim!
Üç itimni enni meni birisi,
İçindegi arslan-tulpar tirisi,
Ayxanımğa belgi alıp barığız!
Üç itini enni birisi,
İçindegi arslan-tulpar tirisi
Ayxanımğa belgi alıp bardı, dey,
Şo sahatda Ayxanım da geldi, dey.
Can yerinden tartıp oqnu aldı, dey,
Şo sahatda Minküllü de öldü, dey.
Ayxanım şonda ayta turmaymı:
— Erenlermi ediñ, ermi ediñ,
Erenler bulan teñmi ediñ...
Şonda Ayxanım Minküllünü xıncalın çığarıp, sabın
Minküllünü töşüne tirep, uçun özüne basıp ölgen dey.
Qaynaq:
http://qumuq.ru