Ulugh Ana Heqqide Chöchek

Abduréhim Ötkür


"Tülke öz inigha ürse, qotur bolur."
 Qedimki Uyghur xelq maqali (Mehmut qeshqiri, TÜRKIY TILLAR DIWANI'din)

Muqeddime

Bir zamanda menmu sizdek yash idim,
Yashliqim ghururidin bengbash idim.
Gah yügensiz shox-asaw bir tay kebi,
Gah bulutlar ichre üzgen ay kebi.
Telpünettim hernepes mushtaq bolup,
Arzuning deryasigha qanmaq bolup.
Bir zaman teklimakan'gha ishtiyaq
Qozghilip, qoydum anga dadil ayaq.
Teliyimge hemrahimmu bar idi ---
Ki, xoten karwanliri teyyar idi.
Qaldurup chöllerde iz mangduq uzaq,
Gahi atliq, gah isheklik, gah yayaq.
Bizge yol bashlar idi héch ténimey,
Köpni körgen, köpni bilgen bir boway.
Axshimi söksök qalap, gülxan yéqip,
Sozulup aram élip chölde yétip,
Gah hikayet anglishattuq, gah rawap,
Uchrisa chölde kiyik yeyttuq kawap...

Bir küni tüshkün qilip qon'ghanda biz,
Bir qizziq chöchekni éytti bowimiz.
Belki bu chöchekni sizmu anglighan,
Yaki bir melum kitaptin oqighan.
Konirap qalmas lékin heq gep peqet,
Gerche tekrar bolsimu bir nechche ret,
Chünki köp sürtkenséri eynekni biz
Shunche roshen bolghusi öz eksimiz.
Yene her gülning puraqi özgidur,
Gül xumarlar dimaghi hem özgidur.
Shunga, u chöchek méningde ketmigey,
"Anglighanni bashqilarmu anglighay",
Dep bügün tüzdüm bayanigha qoshaq,
Bolsimu nuqsani gerche bir quchaq.

1

Bar iken teklimakanda bir sheher,
Bu sheherni der iken shehri Qemer.
Ta qedim Yipek Yolida kün we tün,
Sherq bilen meghrip ara bolghach tügün.
Pur kétip dangqi jahan'gha demmu-dem,
Boluptu elning neziride möhtirem.
Heywiti hem qesridek kashanisi
Shu zaman bazarining yiganisi.
Kochilargha sayiwen chinarliri,
Boyliship bulut bilen munarliri,
Chélinar kün aldida bom qongghiraq,
Tarqilar archa isidin xushpuraq.

Chörisi xuddi uning baghi Érem,
Bagh ara reyhan puraydu sübhi dem.
Taghlirida qashtéshi hem kehriwa,
Süp-süzük mermer bilen yaqut tola.
Süliri andin shipaliq, jilwiger,
Zer chachar her mewjude shamu-seher.
Otlishar bugha-maral pada-pada,
Qushliri perwaz qilar keng dalida.
Xelqi köp meshhur iken hüner bilen,
Qiz-juwanlar beslisher erler bilen.
Shayi-etles, zilchisidin demmu-dem
Reshk bilen heyran iken Hindu,
Ejem Shahimu öz textide mesrur iken,
Amiti, iqbalidin meghrur iken.
Özimu tawghachqa tewe shah iken,
Bolsa tawghach bir derex, u shax iken.
Hemmidin tawghach xanigha küy'oghul
Bolghinichün, su ichip andin köngül,
Ötküzerken ömrini bidert bighem.
Lékin tola qiynaydiken birla elem.
Chünki bir oghul yüzin körmey turup,
Bashlinip qaptu ömür baghida küz.
Ah chékip, hesret chékip, epghan bilen,
Uzutup yillarni shu arman bilen,
Axiri yalghuz qizini padishah
Textining warisi dep qiptu jakar.
Shah qizi hösni-jamalda hör iken,
Belki köp eller ara meshhur iken.
Bir körüp qalghan kishi boptu ada,
Ikki körse qilghusi janni pida.
Kün bilen ay tengla chiqqandek shudem,
Hösnige emdi qoshulghach taji hem.
Bir biridin qizghinip begzadiler,
Eng yiraq ellerdiki shahzadiler,
Elchisi birle tolup ketkech sheher,
Padishahqa hem yétiptu bu xewer.
Qarisa bir-biridin aliy muqam,
Emdi qandaq qilghuluq gepni tamam?
Axiri qizgha bérip erkini shah,
Qiptu xilwetxanini bashqa panah.
Raziliq bildürmigechke qiz biraq,
Tarqiliptu bezi begler her qayaq.
Beziler anglap bu qiz jawabini
Bashlishiptu öch-adawet babini.
Beziler üzmey ümid qiptu dawam,
Shah qizigha her küni yollap salam.
Shu yosun bir nechche waq ötken imish,
Aqiwette yüz bériptu gheyri ish.

2

Shu sheherning chétide bir tul ayal
Kün körerken oghli birle qedrihal.
Oghli bir palwan yigit boptu ösüp,
El ichide atisigha iz bésip.
Gahida yer baghrini tilghaydiken,
Gahida chölde kiyik owlaydiken.
Bir küni qachqan kiyikke duch kélip,
Yiqitip turghan iken oqya étip,
Del shu chaghda chöl tereptin bir peri,
Bir perikim, barche güller dilbiri,
Qolda oqya, belde xenjer parqiraq,
Astida chilan toruq shox arghimaq,
Qoghliship keptu kiyikni bituyuq,
Bu yigitning atqinidin xewiri yoq,
U peri bilgech kélip ishning sirin,
Atquchigha deptu derhal apirin.
U yigit, atliq perige bir qarap,
Téngirqap qaptu goyaki köz qamap,
"Nime bu, ademmu yaki özge sir?
Yaki kündüz uchrighan shiwiqedir?
Adimi bolsa egerche, éhtimal,
Shah qizidur "dep yigit qiptu xiyal.
Shu mehelde arqisidin at qoyup,
Bipayan chöller ara chang tozdurup,
Yétiship keptu yene bir top peri,
Xuddi baghning gülliri iken her biri.
Hemmisi attin chüshüp nizan bilen,
Shah qizigha bash égip ékram bilen,
Qoshturup qol turghudek qatar-qatar,
Boyliri goya yéngi ösken chinar.
Del shu chagh ölgen kiyikning jörisi
Körünüp qaptu yiraqtin qarisi.
Shah qizi hem kénizekler shadiman,
At qoyuptu tushmutushtin shu taman.

Elqisse, shu bayiqi mergen yigit,
Emdilettin hushigha kelgen yigit
Bashqiche halgha chüshüp nagihan,
Xuddi emdi qalmighandek tende jan.
Bir turup ah deydiken ming tolghunup,
Bir turup pah deydiken baghri köyüp,
Özimu bilmeydiken nime bolghinin,
Nime dert, nime balagha qalghinin.
Birla dert qiynaydiken barghanséri,
Shah qizining süriti ketmey néri.
Örülüpmu shu xiyal, shu weswese,
Chörülüpmu shu xiyal, shu telwese.
Shu iken janni qisip iskenjidek
Hem ghidiqlap qiynighan tilsiz tilek.
Qisqisi mergen yigit shundin buyan
Muptilaliq oqigha boptu nishan,
Ne shikar, étiz ishi, ne kalisi
Yadigha kelmeydiken ne anisi.
Künboyi ah dep yürüp, wah dep yürüp,
Tün boyi peryat bilen pah dep yürüp,
Sarghiyip chirayimu boptu saman.
Rast emesmu "hemmidin köyük yaman",

3

Ne tiwip, ne prixon, ne bir dua
Bolmighach bu ghelite derdke dawa,
Ansisi ming yalwurup, mingbir sorap,
Anglimaqqa boptu oghuldin bir jawap,
Axiri yighlap oghulmu zaruzar,
Qiptu sirni anisigha ashikar.

Ansi köz yash töküp taram-taram,
Deptu: "Jan baghrim, jiger parem balam,
Shunche derke qalghininggha men sewep,
Chünki sendin sorimidim haling ne dep.
Ne qilayki, tul xotun bicharimen,
Kaj pelek reptaridin awarimen.
Her yili bek qisqa keldi qolimiz,
Hich échilmay yaxshi ishqa yolimiz.
Ger hayat bolsa dadang u rehimiti
(Chong idi her ishta himmet gheyriti).
Halimiz bolmas idi munche yaman.
Hem séni öyler iduq alliqachan.
Hélimu bolsaq aman, bu küz chuqum,
Sadighang bolsun balam baru yoqum.
Shehirimizde qiz tola gül ghunchidek,
Tégi-tekti pakize hem ünchidek.
Etila ümid bilen öydin chiqay,
Teliyingni bir sinap körüp baqay.
Shah qizini oylima oghlum likin,
Ayni almaqtinmu bu bizge qiyin.
Her kishining öz xili, öz jori bar,
Kona tügmen chéghida öz nori bar.
Shah qizi bolmas sanga hergiz qayash.
Tangsimu turmas yaghachqa chünki tash."

Shu yusun qilsa nesihetler ana,
Hich pisent bolmaptumish lékin anga.
Eksiche, ezweliship barghanséri,
Yer quchaqlap, bash kötürmey, axiri
Deptuki: "Ger shah qizi bolmas nisip,
Ushbu derdte ölsem emdi ne ejip,
Yaxshisi mendin riza bolghin ana,
Qismitim shu bolsa emdi, elwida!"
Aqiwet bichare mezlum baghri xun,
Shu nadan, tersa oghulning könglichün,
Ta ölümge hem tewekkül eyliban,
Ordigha dadil qedem boptu rawan.

4

Elqisse, üch kün uda orda aldini
Süpürüp qilghanda izhar dadini.
Shahqa yetkech bu xewer, qiptu qobul,
Bolsimu bu elchidin köngli melul.
Meyli dep u shahmu buzmay wedisin,
Chillitiptu aldigha melikisin.

Shah qizi heyran bolup qiptu sual:
"Kim tereptin keldingiz, bu nime hal?"
Shunda u bichare mezlum natiwan,
Shah qizigha hemmini qiptu bayan.
Shah qizi mergen yigitni esligech,
Qehqehe birle külüp mesxirligech.
Deptu kim: shu oghlingiz kelsun körey,
Hem jawabin özige roshen bérey.

Ordidin qaytqach ana ming ghem bilen,
Nemliship kirpikliri shebnem bilen.
Shah qizining geplirin qiptu bayan,
Hem haqaret qilghinin tutmay nihan.
Shundimu gepke pisent qilmay yigit,
Anining köz yéshigha baqmay, isit,
Xuddi mest pildek chiqip öydin garang,
Ordigha ümid bilen boptu rawan.

Shah qizi körgech yigitning halini,
Hich tapalmay qayturush amalini,
Oylinip birdem, anga deptu kéyin:
--- Toyluqumgha küchingiz yetmesmikin?
--- Qéni, --- deptu u yigit, --- anglap körey,
Ger kérek bolsa bu janni hem birey.
--- Yaxshisi, --- deptu u qiz, --- siz sorimang,
Menmu éytmay, jéningizni qiynimang.
Siz emes, menmen digen beg chéghida,
Anglisa, qalghay pushayman déghida.
--- Meyli, --- deptu u yene, --- anglap körey,
Nime bolsa hem özümning shori dey.
Shah qizi deptu axir: "öz meylingiz,
Xun töleshke bolsa shunche rayingiz.
Aningizni öltürüp hazirghina,
Yürikini epkiling issiqqina.
Toyluqum shuldur mining, bu söz tamam,
Pailatun, pailatun, wessalam!"

5

Ordidin qaytqach oghul hali xarap,
--- Nime gep? --- deptu ana ehwal sorap.
Oghli deptu: jan ana köp qiynimang,
Toyluqi éghir iken, gep sorimang.
--- Qéni éyt, anglap baqay, --- deptu ana ---
Müshkülüngni hel qilar qadir xuda.

Shunda u tersa yigit köp oylimay,
Hemmini éytqan imish gep ayimay...
--- Jan balam ghem yimigin, --- deptu ana, ---
Sen üchün hemme nimem teyyar mana.
Ger murading men bilen hel bolsa, ta-
Bu mining issiq jénim bolsun pida.
Bir emes, ming bir yürek bolsa bérey,
Al balam, tesedduqung men bolay!

Shunda barche yer-jahan, barche hayat,
Taki u cheksiz samada kainat.
Nime qilarkin bu yigit emdi diyan,
Kütkinide aqiwetni, nagihan.
Eqlidin azghan yigit qolda pichaq,
Anining aldigha tiz keptu...
Biraq, Shu zaman boran chiqip, yer silkinip,
Kökte güldür hemde chaqmaq chéqilip,
Yaghsimu dehshette yamghur keynidin,
Shunda hem yanmay u qatil peylidin,
Axiri qanliq yürekni sughurup,
Ordigha oqtek uchuptu yügürüp...
Düm chüshüptu putliship yolda biraq
Hem yürek irghip chüshüptu nériraq.
Shunda choghdek qizirip hem nur chéchip,
Parqirap turghan yürek éghiz échip,
Deptu: "jan baghrim, jénim, altun qozam,
Bir yéring aghridimu jénim balam?"
Bu yürektin urghughan ushbu sada –
Din shuan tesirlinip hetta xuda,
Aniliq méhri üchün rehmet qilip,
Shum ejelning nöwetin hem ret qilip,
Ornigha salghach yürekni qaytidin,
Ana hem derhal turuptu jayidin.
Yoq imish oghli qéshida qarisa,
Héch kishi bilmes imish hem sorisa.
Shunga köp izlep uni sersan bolup,
Shu judaliq derdide weyran bolup,
Axiri haldin kitip qalghan kézi,
Qaytidin ish bashlaptu asman gümbizi.

6

Bayiqi qatil chöchüp heq qehridin,
Bashqa bir elge kétiptu shehridin.
Undimu bir padishahliq bar iken,
El uni taghlar diyari deydiken.
U shu yurtta bir musapir halida,
Kün körüptu nechche künler xalida.
Bir küni mirshap tépip undin xewer,
Tutqili nöker bilen keptu seher.
Shunda u bir nechchisini tash bilen,
Bezisini musht we peshwa, bash bilen
Yiqitip, qilghach tamam ziru-zewer,
Padishahqa hem yétiptu bu xewer.

Bu sheherning padishahsi hem noqul,
Héliqi melikige baghlap köngül,
Her qétim yan'ghach jawapsiz elchiler,
Uxlimay hetta u emdi kéchiler,
Gahi pul, gahi zulum qilmaq bilen
Bend iken bir chong qoshun yighmaq bilen.
Bayiqi tersa yigit palwanliqi
Xuddi shu künlerge del kelgen chéghi;
Shu seweptin padishahmu shu küni
"Bir körey" dep, tutquzup keptu uni,
Qarisa, besti yoghan bolghan bilen,
Gep-sözidin tolimu nadan iken.
Shundiqi lazim idi, dep xush bolup,
Könglige pükken ümidi qosh bolup.
Deptukim: "Qilsang eger xizmet manga,
Külgüsi dölet güli jezmen sanga,
Chünki u shehri Qemer qildi niza,
Bermikim lazim bolup qaldi jaza.
Shunda men dargha ésip pashasini,
Yetküzey melikige jezmen séni.
Shert shuki, palwanliqingni ayima,
Öz diyarim dep anga yüz qarima!"

Shunda u eqli buzuq azghin nadan,
Ne nadankim, leniti tuzkor qawan,
Baghliban düshmen'ge xizmet kemirin,
Nechche wagh telim élip jeng hünirin,
Bir küni bashlaptu u yaw leshkirin,
Qan'gha gherq qilmaq üchün öz shehirin.

Yaw terep pashasimu del shu küni
Qichqirip xas mehrimidin birsini, Deptuki:
"Bizge zeper külgen haman,
Qoyma bu eblexni hergiz tinich-aman.
Arqisidin oq étip jayla uni,
Tuymisun hem chiqmisun hergiz üni.
Chünki u öz ilige saldi japa,
Emdi qandaq kütkülük undin wapa!"

Elqisse, u yaw bashlap kirgen shu kün,
Qozghilip chöller ara dehshet quyun,
Silkinip yeru zimin, titireptu tagh,
Domilap tashlar chüshermish her qayaq.
Urulup qirghaqqa derya tashqudek,
Wadida jeren-kiyikler qachqudek,
Ürküshüp barche uchar qushlarmu teng,
Tinch yatalmay qaptu hetta shepireng.
Shunda bir böre igiz döngde turup,
Der imish huwlap anga lenet oqup:
"Ey rezil eblex, séning halinggha way,
Adimidin sendiki héch chiqmighay.
Men chéghimda öngkürüm-inim sayan
Bashlimaymen düshminimni héchqachan.
Gerche qan ichmey tapalmasmen aram,
Öz qérindashim qéni mutleq haram.
Shumidi sende ademlik xisliti?
Yaghsun emdi menggülük heqning leniti!"

7

Shu yosun ta yetküche yawdin xeter,
Uyqu ichre gherq iken shehri Qemer.
Seltenet textide shah gheplet bilen,
Mest iken her künlüki ishret bilen.
Bolsimu melum qoshun-leshkerliri,
Bolmighanken éhtiyat tedbirliri.
Chünki ne hajet urush dep oylighan,
Bashqilarni hem özidek chaghlighan.
Del shu chaghda yandurup dehshet alaw,
Basturup kirgechke elge wehshi yaw,
Anda yan'ghin, munda qirghin-qetliam
Hem talan-taraj bilen xaman tamam.
Yaw kézer pitrap goya chéketkidek,
Yer-jahanni tozitip yep ketküdek,
Qarshiliq körsetsimu yurt erliri,
Köp iken hem zor iken yaw leshkiri.
Axiri shehri Qemer boptu qamal,
Hem qamaldin yoq iken özge amal.
Gerche xan'gha ketsimu derhal chapar,
Yol yiraq, taghlar igiz, qachan barar?
Bextige qorghan témi bekmu igiz,
Tash bilen puxta sélin'ghan dexlisiz,
Yaw kirelmey qaptu sirtta xéli kün,
Tumshuqi taghqa tégip, hali zabun,
Qilsimu yaw köp hujum dehshet bilen,
Qayturar qorghan uni shiddet bilen.
Chünki emdi oyghinip shehri Qemer,
Yash-qéri, eru ayal baghlap kemer,
Qoghdimaqqa yurtini yadlap qesem,
Hemmisi qoyghan idi dadil qedem.

Qilsimu shunche jasaretler, biraq,
Tes idi yawni bosughtin qoghlimaq.
Chünki yawning sépide bir pehliwan
Bar idi, u xuddi bir ghaljir qawan.
Hich kishi berdash birelmey zerbige,
"Xep séni" dep asta qaytar keynige.
Qanchilarni shu qawan qilghach halak,
Ehli qorghan yaqisi köp boldi chak.
U idi shu bayiqi azghin nadan,
U nadan kim, bayiqi xain yuhan.
Xelq uni derhal tonalmay nechche kün,
Shu yosun u elge saptu qara kün.
Axirida beziler yetkech tonup,
Qarghishiptu tushmu-tush lenet oqup.
Beziler "emestu", dep talashqudek,
Beziler anigha yat qarashqudek.

8

Bir küni qorghan béshida bend ana,
Jeng ishigha jan bilen peywent ana.
Bir qarap meydan ara hang-tang bolup,
Héch ishenmey közige heyran bolup,
"Towa!" dep tutup yaqa ghezep bilen,
Ah uruptu misli yoq bir derd bilen:
"Way isit, nimdep séni tughqandimen!?
Nimedep aq süt bérip baqqandimen!?
Shumidi sendin yéter elge wapa?
Balimes, boldungghu yurtqa bir bala!"
Deptu-de, ottek yénip ghemkin közi,
Tashqiri chiqqan imish tenha özi.

Qolda tigh, at oynitip turghan qawan,
Tonughach hem anini körgen haman,
Étidin derhal chüshüp, renggi öchüp,
Yügürüptu aldigha oqtek uchup.
Keptu-de, quchaq échiptu anigha,
Tash kebi qatqan iken lékin ana.
Anining ötkür nigahi neyzidek
Sanjilip turghachqa közge yekmu-yek,
Tizliniptu axiri u shum qawan
Titre-titre bar wujudi, bash töwen.
Shu minut jim boptu barche yer-jahan,
Ne jahan, jim boptu hetta asman.
Munda qorghan ehli jim heyret bilen,
Anda düshmen titrisher dehshet bilen.
Shu sükünat ichre u qeyser ana
Burchini nomus bilen eylep ada,
Tigh uruptu yawgha qaynap nepriti,
Düm chüshüptu shu zaman u leniti.
Köz yumup achqunche ish boptu tamam,
Yash töküptu ana hem taram-taram.
Ne üchün yash tökkinin bilmes iken,
Köz yéshini özimu sezmes iken.
Bir chigish tuyghu bilen bihush kebi,
Yadigha héch nersimu kelmes iken.
Del shu chagh wolqan kebi partlap sheher
Étiliptu yawgha qarshi sermu-ser.
Animu shemsher bilen jengge kirip,
El bilen algha méngiptu sep yérip.
Pitriship yaw her qayaqqa urunar,
Xuddi bir bashsiz ilandek tolghinar.
Basturup qoghlar uni tashqin qiyan,
Yaw qachar pitrap perishan her taman.

Xatime

Söz tamam boldi mana, chöchek tamam,
Emdi ne hajet izahat, wessalam.
Her kishi qilsa tepekkürni hewes,
Bu jahanda héchnimerse sir emes.
Jan nime, janan nime, weten nime?
Her kishini adimi etken nime?
Yanmisa köngül öyide bir chiraq,
Gösh-tére, söngek bilen bu ten nime?
Shol irur bu chöchikimning xatimi,
Menisige yetse ger her adimi.
*