ŞORA BÄTİR

Aktajıdıñ Ali-biy
At beline mingen biy,
At beline mingeş te,
Ilaw ala şıkkan biy,
Ilıw ala şıkkaş ta,
Eldiñ şeti Narik dep,
Kart Narikke kelgen biy.
Aktajıdıñ Ali-biyi keldi dep,
Awlağına kart Narik,
Süyrep otaw kondırdı,
Emegine kart Narik,
Semiz koylar soydırdı.
Suwsınına kart Narik,
Arakı-ballar kuydırdı.
Otawına tupedi,
Koyınıñ etin yemedi
Arakı-balın işpedi,
At üstinnen akırıp,
Ilaw sorap turdı biy.
Arğımaktai altaw berdi – almadı,
Ebeden yetew berdi – almadı,
El yetpesti yete berdi – almadı,
Kus yetpesti kosa berdi – almadı,
Dört tuyağı tağalı,
Kuyrığı yalı kınalı,
Bozdı berdi – almadı.

Narik:

Erikkende dabır buzağan,
Şapkanda maytak ozağan,
Bar öneri mıñ yılkığa bitkisiz,
Kulağına kamıs boylap yetkisiz,
Tuyağına şoyın yollar tütkisiz,
Karager seniñ atıñdı,
Tartıp alıp ketti biy.
Kartlığım karsı aldıma kelgende,
Yaslığım bu basımnan ötkende,
Kamışısın duw basıma tarttı biy,
Kılışın kıl moynıma arttı biy.
Anañ Meñli – sıluwğa,
Kökirekten ketpes sözler ayttı biy,
Adanasıñ Lalyüge,
Bu korlık körgende
Karşığaday eki közim kaynadı,
Aktajıdıñ Ali degen biyleri,
Yaağınıñ astında taptaw etim oltırdı,
Sağağına bolat kılış saomasañ,
Şırıldatıp onnan öşim almasañ,
Esebiy ulı Narikten.
Ulan tuwmay kız tuwdıñ.

Bu sözlerdi esitken soñ, Şora kaarlanıp bulay tolğaydı:

El yetpesim äkelşi,
Awım tartıp mineyim
Aldaspanım äkelşi,
Aş belimeye ileyim.
Ak kürewkem äkelşi,
Öñşeñ etke kiyeyim.
Aktajıdıñ öktem ketken biylerin,
Kuwırıp barıp yeteyim,
Tuwram-tuwram eteyim,
Tuwrağan ettey eteyim
Bölik-bölik eteyim,
Börken koyday eteyim,
Böridey alıp yırtayım,
Börktey alıp kiyeyim,
Bu aytkanım etpesem,
Mıradıma yetpesem,
Narik ulı men Şora,
Anamnan aram tuwğan bolayım.

Karlandı bätir karlandı,
Katı yaman şamlandı,
Buğızlandı, bosandı,
Buzday temir kursandı,
El yetpes iygi atta mindi endi,
Kus yetpes ärüw attı yetti endi,
Bu ketkennen keti endi,
Ögiz töbe boyına,
Yöney baydıñ yürtına,
Ali-biyge yetti endi.

Şora:

Asselyam aleykum,
Aktajıdıñ Ali-biy,
Karager ärüw attıñ basına
Kalay sıydı noktañız,
Aytısayık, toktañız.
Aktajıdıñ Ali-biy
At beline mingen biy,
Bizim atay Nariktiñ
Otawına tüspediñ
Araklı-balın işpediñ
Koyınıñ etin yemediñ,
At üstinnen akırıp,
Ilaw tilep turğan biy.
Karager menim atımdı,
Tartıp alıp mingen biy,
Biy uwılı, men sağa,
El yetpesim bereyim,
Kus yetpesim bereyim,
Yanıñdağı bu kunde,
Yan saklawıñ bolayım,
Yaw aldında öleyim,
Aytkan sözge kelsene
Karagerim bersene.

Şoradıñ yahşılık an tilewine Ali-biy öktemlik etip bulay tolğaydı:

Men mendir men, mendir men,
Yan kutarmas endir men,
Kann taspalı bu künde
Karagerdi bermem men,
Ekidi berip birdi almak,
Seniñ isiñ tuwıl dı.

Şora:

Aktajıdıñ Ali-biy
Köşerli tawğa köşken biy,
Kök arayğa konğan biy,
Aktajıdıñ atlanıp,
Bizim atay Narikke,
Konaklıkka tüsken biy,
Atam menim Narikke,
Kamışıñdı tartkan biy,
Kılışıñdı kıl moynına artkan biy,
Meñli-Sıluw anama,
Kökirekten ketpes sözler aytkan biy,
Adanasım Lyalyüge,
Temirden suwık sözler aytkan biy,
Karager menim atımdı,
Tartıp alıp mingen biy.
Biy uwılı, men sennen,
Bir tileymin, bermeysiñ,
Köp tileymen, koymaysıñ,
Balşıbının öltirmey,
Balın kalay aşarsın?

Ali-biy:

Köşerli tawğa şık, Şora,
Körkiñdi seniñ köreyim,
Kök kübeñdi kiy, Şora,
Öneriñdi bileyim,
Köşerli tawdan artılma,
Ali-biyge katılma,
Köşerli tawdan artılsañ,
Ali-biyge katılsañ,
Ölgende yaman ölersin,
Kara yerdiñ tübine,
Bir yoklawsız ketersiñ.

Şora:

Aktajıdıñ Ali-biy,
Ağınlı suwday deli biy,
Arapa tawdan
Seniñ köñiliñ biyik biy,
El işinde sıylı biy,
Köpten köñiliñ tolı biy,
Saklawım menim san dı dep,
Köp maktanma, Ali-biy,
Saklawıñ seniñ san bolsın,
San yetpegen köp bolsın,
Sen saklawdan küsersiñ,
Karagerim ärüw attan tüsersiñ,
Karagerdi alarman,
Seniñ kimik kızıl şaşpaw kanlardı,
Sapaldas pan kolğa alıp, 
Kılışıma yonarman.

Sonnan soñ ekewi ok atıspağa baslaydı.

Yas sorastı biy minen,
Atıspağa yay mınan,
Yas ükeni biy boldı.
Biydiñ atkan yayı
Şoradıñ iyer kasına kadaldı,
Narik ulı Şora attı,
Omraw yarıp ok tiydi,
Aktajıdıñ Ali-biy,
Oñkasınnan yığıldı.

Narik:

Anaw kara köringen,
Karağus kara tuwıl dı.
Han kazağın öltirgen,
Kademsiz bizim Şora uwıl dı.
Kademsizdi katı kayrap yiberdik,
Bu yazıdıñ boyında,
Töre tuwıl, kara öltirgen kutılmas,
Menim ulım er şora,
Kayda mekan eter ol.

Sonnan soñ Şora öziniñ Kırımda tınış turalmayasın bilip, kaşpağa äzirlenedi.

Aktajıdıñ Ali-biy ölgen kün,
Ak dawıtğay üyken köli bülgen kün,
Takıya börkim sınğan kün,
Okada aksam bolğan kün,
Bulğanıp öris etken kün,
Kärip atam kart Narik,
Kağay sarda katkan kün.
Kandawızım kozğalma,
Kayratlı künde ilermen,
Yas yüregim tebinme,
Yahşı tilek tilermen.
Kılışım kınnan köp şıkpa,
Kızıl taska bilermen,
Annam kärip muñayma,
Elimdi Kasay kölge eltermen,
Ak Lyülyüwim muñayma,
Kawğalı künde yetermen,
Alğanşığım kürsinme,
Kumidegi babaña,
Bölek sawkat etermen.

Sonnan soñ Şora kayda keteyim dep yürgende, bir kere tüs köredi.
Tüsinde Kazanğa barğan boladı. Sonnan soñ Şora Kırımnan kaşıp bas tasalar üşin Kazanğa ketüwge bel buwadı. Sol oy mınan atasına kelip bulay tolğaydı:

Al-al atam, al atam,
Al sawlık pan kal atam,
Aktajıdıñ Ali-biyin öltirdik,
Basımızğa ketpes bäle keltirdik,
Kazan degen el bar dep,
Bas tasalar yer bar dep,
Kaznalı Kırım kaldırıp,
Kazak şığa baraman.

Narik:

Bar-bar, balam, bar, balam,
Barğanda baktıñ aşılsın,
Kazan degen ellerdiñ,
Kapısı künnik yerden aşılsın.
Tartpalı besik tayanğan
Tañ mañı man uyanğan,
Tün uykısın dört bölgen,
Ayrı emşekten süt bergen,
Meñli-Sıluw anaña
Bir yolığa ket, balam.

Anasına barıp, Şora:

Al-al, annam, al, annam,
Al sawlık pan kal, annam,
Aktajıdıñ Ali-biyin öltirdik,
Basımızğa ketpes korlık keltirdik,
Kazan degen El bar dep,
Bas tasalar yer bar dep.
Kaznalı Kırım kaldırıp,
Kazak şığa baraman.

Meñli-sıluw:

Bar-bar, balam, bar, balam,
Barğanda baktıñ aşılsın,
Kazan degen ellerdiñ
Kapısı künnik yerden aşılsın,
Alğanşığıñ Ärüwge,
Bir yolığa ket, balam.

Hatına barıp, Şora:

Al-al, Ärüw, al, Ärüw,
Al sawlık pan kal, Ärüw,
Aktajıdıñ Ali-biyin öltirdik,
Basımızğa ketpes korlık keltirdik,
Kazan degen El bar dep,
Bas tasalar yer bar dep,
Kaznalı Kırım kaldırıp,
Kazak şığa baraman.

Altın (Ärüwi):

Ay ne bolğan, künnen soñ,
Kün ne bolğan aydan soñ,
Alañğar közli ak şortan,
Ol ne bolğan ekendi,
Anasın aydıñ teñiz
Kölden soñ.
Kara laşın ol aywan,
Ne kumsağay, ne yegey,
Edilden kök şöplegen,
Kazı mınan kuwdan soñ.
Biydayık kus ol aywan,
Zarnap kökke şığalmas,
Şetke bitken eki kıyak
Nuwdan soñ,
Egirsektey oralıp bitken kök oray,
Baylardıñ iyti otlar maldan soñ,
Bay üyinnen toy tarkar,
Oñ yaktağı eki totay kızdan soñ,
Törkinnen kelgen bay kızı,
Tirkemege tana tappas eken di,
Ayırı tuyak maldan soñ,
Maktanşılık bolmaydı eken,
Dawlet bastan tayğan soñ,
Bätirşilik bolmaydı eken,
Eleslengen eki arğımak
Attan soñ.
Menarası bulıtka yetken kök saray
Emsik bolğan eken di,
Töbesinnen dawıl urıp
Buzğan soñ.
Kubırsığan şeşekey,
Kuwray bolar solğan soñ,
Kubılama dariye,
Şüberek bolar tozğan soñ.
Kubırsığan ärüwler,
Kurtka bolar eken di,
Zamanınnan ozğan soñ,
Atan yekpen nardan soñ,
Kazı yemen yaldan soñ,
Erge barman sennen soñ,
Küymeñlesken köp yaman,
Kotanlı koyğa kol sozıp
Korlığın köp tiygizer
Sennen soñ.
Ala ket iyem, ala ket
At yalına sala ket,
Artıñnan sansız dabır kuwğanda,
Aldıñnan Sarı sazlar buwğanda,
Altın atlı ärüwdi,
Kurmanlıkka şala ket.

Sonnan soñ şora keteyekte, atası oğa bulay tolğap ügit beredi:

Aksam şaktan atlanıp,
Talpınıp Tarlan tawdan ötpe sen,
Kazandağı Kazı-gerey hanlardıñ,
Kapısınıñ karsı aldında turma sen,
Kazandağı kartlardıñ
Tilegin keri salma sen,
Kazan elde han bolsañ
Habarıñ elge dan bolsa,
Kartayğanda atañdı,
Bir yoklamay koyma sen.

Şora elden şığıp barğanda, suwdan keleyatkan bir kelinşek uşıraydı. Şoradıñ sawıtlanıp barayatkanın körip, kelinşek tolğaydı:
Kelinşek:

Kara-kaska ärüw atka oltırıp,
Kandawızğa sansız yebe toltırıp,
Mergeniñdi oñlı-sollı teris ilip,
Okalı şekpey oñ kiyip,
On kolıña kus alıp,
Yarğalıktıñ boyı mınan atlanıp,
Yawlardıñ karsı aldına aylanıp,
Ekindiden el taslap,
Törem, kayda barasıñ?

Şora:

Töre tuwıl karaman,
Anadan egiz tuwmay daraman,
Asılımdı sorasañ,
Nökis ulı tamaman.
Öz atımdı sorasañ,
Narikten tuwğan Şoraman,
Kazandı tabır äsker aldı dep,
Katı yaman baraman.
Men barğanşa Kazandı,
Tabır äsker almasa,
Aydap yolğa salmasa,
Kaznalı yürt Kazannıñ,
Kalasınıñ işinde,
Kapısınıñ tübinde
Taska sokkan
Temir şege bolarman.

Solay etip Şora Kazanğa barıp yetedi. Onı saray kızlarınıñ birisi körip tolğaydı:

Kazannıñ saf oramın ötkende,
Saraydıñ karsı aldına kelegende,
Astındağı Karageri sürnikti,
Basındağı suwsar börkin tüsirdi,
Karkıraday kara aydarı körindi,
Ay beti ala kökke atıldı.
Sosı kelgen misapir,
Aktajıdıñ Ali-biyin öltirgen,
Alidiñ Arıslan atlı biyine,
Ketpes korlık keltirgen,
Han yalalı kayratlı,
Şora bolar usaydı.

Şora Kazanğa kirip te, han sarayına toktamay, Kazannıñ bir şetinde yaşağan Sali atlı kartka barıp bulay tolğaydı:

Salam bolsın sizlerge
Ey Sali kart, Sali kart,
Salam berdim Sali atay,
Almaysıñma konakka.
Yan awırıp sen meni,
Ala koysañ konakka,
Atañ yürtı Kazanğa,
Kalabalık is tuwsa
Mıyığım murtıp köterip,
Men salarman yorıkka.

Sali kart:

Seksen beske kelgenmen,
Seksen bätir körgenmen,
Toksan beske kelgenmen,
Toksan bätir körgenmen.
Endigisi bu künde,
Toksannan toğız ötip baraman,
Kim ekeniñ bilealmay,
Kayran bolıp turaman,
Inamıñdı aytaşı,
Asılıñdı tolğaşı.

Şora:

Men arğan man, arğın man,
Ak sunkarday kırğıy mann,
Asılımdı sorasañ,
Ay tamğalı Tamaman
Arğı atamdı sorasañ,
Astıñ ulı Bay-ğazı,
Onıñ ulı er Tölek,
Narik ulı Şoraman.
Bu küngidi sorasañ
Soltan kölde yaşağan,
El hayırın aşağan,
Sali kart seniñ ulıñman.

Sali kart:

Üyge kir dep aytpağa,
Kart atañnıñ şayı yok,
Şayın aytıp kayteyim,
Şayına salar mayı yok.
Ötpegi yok, tuzı yok,
Uwılı yok, kızı yok, kızı yok,
Pakır miskin ağayman,
Kökiregim sırıldap,
Yüregimde mayım yok,
Dunıya mınan payım yok,
Üyge kirip sen, balam,
Kart anañnıñ kolın al.

Sonnan soñ Şora Sali karttıñ üyinde toğız yıl yaşaydı. Bir kün Sali kart Şoradı bätirlerdiñ yıyınına alıp baradı em özi bulay tolğaydı:

Neler yok ta, neler bar,
Bu yıyınnıñ işinde,
Türli-türli baylar bar,
Tülenmegen bätir bar.
Sıralı koblde sunkar bar,
Suw işinde bulan bar,
Kazan sarda Şora bar.
Inanmasañ, kara bar.
Bulay, bulay, bulay bar,
Munnan da üyken sarlar bar,
Sekerli kölde sunkar bar.
Suw işinde majar bar,
Majar basta İban bar
Elden alım aldırmas,
İygi tuwğan Mamay bar,
Degerşigi yazıda,
Tentek köşken noğay bar.
Handa Kambar ulı bar,
Özden bolsañ onda bar,
Biyeler minip toy etken,
Tawda Kazı mırza bar,
Şeşen bolsañ onda bar.
Kırımda ärüw Ali bar,
Ağa bolsañ onda bar,
Şılbırlı süngi kolğa alğan,
Karı awızına tayanğan,
Salidiñ ulı Şora bar.
Sınık süyem eli bar,
Eki kasınıñ arası,
Inanmasañ kara bar.

Bu yıyında soğıska barayak aldında sıylanıp zawk etip oltırğan bätirler Şoradı körmeydiler. Sonnan soñ Şora öpkeley berip, olarğa karap bulay tolğaydı:

Kulınşak pan Alınşak,
Soltan kölde yaşağan,
Maktanmağa bek kuşak,
Sali karttıñ üyinde,
Men toğız yıl yaşadım,
Men kelgeli toğız yıl,
Tanımadı biriñiz
Halk aytkanday bar eken,
Oysız eken hanıñız,
Bu Kazannıñ hanı bar da danı yok,
Kadısı bar da töre yok,
Kömen de bilemen,
Arakı ballar tilemen,
Kazan basıp yaw kelse,
Neterimdi bilermen.

Sonnan soñ Kulınşak bätir namıslanıp bulay tolğaydı:

Saar tañnan bilingen,
Sapı hanım biykediñ,
Sarayınıñ karsı aldına kelgende,
Karager äurüw atı süringen,
Narik ulı senme ediñ?
Saadat kölde yaşağan,
Toğız yıl konak bolıp aşağan.
Narik ulı senme ediñ?
Sadaktı belge ilmediñ.
Saklık mınan yürmediñ
Saksızlıkta tanıskan,
Narik ulı senme ediñ?

Sonnan soñ Kulınşak yoldaslarına karap bulay tolğaydı:

Arğımaktı arpa berip,
Tal kurıkka baylañız,
Ayañız mann sıypanız,
Kıstawlıda, kıyında,
Tatar atka yol berip,
Tanawınnan kann kelip,
Tarbayıp yolda tursa körersiz.
Kazannıñ aldı bos kamıs,
Endigiden soñıra,
Kalınlakta körersiz.
Sırağa kelgen bätirge,
Şıñ ayağın kuyıñız,
Sıradan ornın beriñiz,
Kazan atlı şaarğa,
Şurkıldağan awır äsker tolğanda,
Karap tursa körersiz.

Şora:

Kabırğama bitken bawır et,
Kanım töger usaydı,
Kabırğamnan kann şıkpağan süyekke,
Keter kus uyalar usaydı.
Äzizlegen bu yanım,
Bu Kazannıñ özi üşin,
Şeyit keşer usaydı.

Sonnan soñ Şora Sali kart üyine kaytadı. Em onda yaşap kaladı.
Ama Kırımda kalğan atası Narikti han yazalap tilenşilikke kaldırğan. Narik kart tilenip el kıdıra yüre, Kazanğa kelip şığadı em bulay tolğaydı:

Kazna, kazna mal kelse,
Kaznaşı karajılar süyiner.
Kapı aldına yaw kelse,
Kulınşak mınan er Şora
Kara kanğa boyalar.
Sonday bolğan bätir Şora atası,
Endigisi be künde,
Kırsawlı şelek kolğa alıp,
Elden-elge kıdırar.

Şora atasın razılatıp uzatıp yiberedi.
Sonnan soñ Kazan üstine yaw keledi. Bu soğısta Şora bötir yigitlerşe sigısıp, Karager atı mann Edil suwına batıp öledi. 
Künnerde bir kün Şoradıñ anası balasın izlep Kazanğa keledi.
Ol Kazan yürip, köringen birewden Şoradı soraydı.
Ama Kazanda är kimniñ bası aylanıp, Meñli-sıluwdı eske sanğa alğan kisi yok.
Ahırında ol bulay tolğaydı.
Meñli-sıluw:

Atan türe akırıp,
Boz taylaklar bozlasıp,
Iñırasa turğan kün.
Şoram mingen Karager,
Üş ımtılıp kürsinip,
Kara suwğa batkan kün.
Zıyada yaltız Şoradı,
Kördiñizbe, biykeler.

Bir kız:

Ay, ay kurtka, ay kurtka,
Korjın ilip moynıña,
Sen de nege kelgensiñ,
Bu kıyınlı Kazanğa.
Tiri bolıp yürseñ de
Sen şe kärip ölgensiñ
Bizge kıyın kelgen soñ
Sen de kimge kereksiñ.

Meñli-sıluw:

Karşığadan tuwğan tuyğınday,
Hanımnan tuwğan soltanday,
Ağalar diywan etken.
Aydımnı kara töbedey.
Kabırğadan ol özi,
Artık şıkkan sübedey,
Şarkka bitken müyegi,
Är birisi arşınday.
A, biykeler, totaylar,
Kaysıñ uwıl tapkansız,
Kazan sarda duwlağan,
Kann yaralı Şoramday.

Kolımdağı oymağım,
Ak kümistey tırnağım,
Ekisi birdey mayırılıp,
Sol korlıkka köne almay,
Dunıyağa betim berip yüre almay,
Botası ölgen tüyedey,
Bozlay-bozlay kelgenmen,
Kann yaralı Şoramnıñ,
Ölgenin bügün bilgenmen.
Bu Kazannıñ kartınnan
Etim kalğır yasınnan,
Sorağannan payda yok.
Mağazığa kireyim,
Abıl-Kasım yas sokta,
Meni karap körsene,
Kann yaralı Şoramnıñ,
Bir habarın bersene.

Abıl-Kasım yas sokta,
Özim aytıp küyleydi.

Abıl-Kasım:

Ay-ay, anam, ay anam,
Ay yığılğan usaydı,
Ay da, künde kosılıp,
Teñ yığılğan usaydı,
Kart atası Nariktiñ,
Beli sınğan usaydı,
Meñli-sıluw anaydıñ
Közi şıkkan usaydı,
Bärin aytıp neteyim,
Seniñ ulıñ er Şora,
On segiz yıl bu Kazanda daw etip,
Btirligin dan etip,
Ahırısı, ey medet,
Suwğa ketken usaydı.

Meñli-sıluw:

Ay, ay künim, ay künim,
Suwğa ketken usaydı,
Kann yaralı Şora ulım.
Kayğıñ mınan kıyınıñ,
Esten ketpes ok boldıñ,
Yok boldıñ, Şoram, yok boldıñ
Endi kalay eteyim,
Botası ölgen tüyedey,
Bozlay-bozlay keteyim.

kaynak: Nogay Türkleri bülteni