JETIM BALA

İlgeri-ilgeri bir jetim bala bolgon eken. Al bala bir baydın kolunda koyun bagıp, eptep künümdük ookatın ötkörüp jüröt. Bir künü bala baydın malın tüşkö jayıp koyup, özü uktap kalsa, malın jortup jürgön uuru aydap ketet. Bala oygonso, koylorunun biröö da jok. Çoçugan boydon kırdan-kırga çurkap koylorun izdep jönöyt, birok eçtekenin daynı jok, jalpayıp bir jerge barıp oturup kalat.

Añgıça alıstan üç karaan körünöt. Malınan ümüt kılgan bala butu jerge tiybey bayagı karaandı közdöy dagı çurkayt. Jetip barsa, al jerde üç kişi oturat. Bala:

—  Baykeler, men koyumdu jogotup izdep jüröm, kördüñörbü? Maga jardam kılıp koygula bolboso, bay meni öltürüp koyot,- dep jalınat.

—  Munun bışıktıgın kara. Koy kördüñörbü deyt tura,- dep uurular balanı karmap alıp esin oodara uruşat. Köpkön nemeler balanı kötörüp alışıp een talaa, erme çölgö taştaşat.

Bir ookumda asmanda aylanıp jem izdep jürgön bir çoñ bürküt balanı körüp tumşugu menen tike sayılıp jerge tüşöt da, balanı asmandı közdöy alıp, sızıp jönöyt. Kanatın küülöp uçup oturup, bürküt bir zookaga barıp konot. Bala esine kelip közün açsa, janında kalkaygan kara bürküt jüröt. Balanın tirüü ekenin körgön bürküt ordunan kozgolup, kayra uçup jönöyt.

Bir topton kiyin bala esin jıyıp eki jagın karasa, adamdın eskirgen jana jañı sööktörü jaynap jatkanın köröt. Bayagılardı körüp balanın zeeni keyip ıylayt. Aylanasın karasa, jol jok, kılıçtın mizindey arkaygan aska-zoonun kırında turat.

Bir ookumda kırk nar jetelep kerbençiler kelet. Alar balanı körüp:

— Ay, bala, aldagı toonun başınan, altın-kawxar taşınan kırk töögö jük çıkkanday kulat. Anan seni biz eptep tüşürüp alabız,- deşet.

Bayagı bala kerbençilerdin tiline işenip altın-kawxardan kırk töölük kılıp kulatat da:

— Baykeler, emi meni tüşürüp algıla,- deyt. Kerbençiler:

— Emi bir kelgende tüşürüp alarbız, oşol jerde jata ber,- dep kırk töögö altın-kawxar jüktöp, üç kerbençi kete beret.

Çarçagan bala katuu uktap kalat. Erteñ menen oygonup, dagı tüşüünün aylasın izdep bir top araket kılat. Birok zookadan eç jol tappay katuu kapa bolot. Bala dagı tırmalap jol izdey baştayt. Oşentip oturup bir jerden biliner-bilinbes bir kişinin izi batkañday jılçık körünöt. «Emi tobokel, uşul jılçık menen eptep kıyalap tüşüp köröyün»,-  dep bala bayagı jılçıktı közdöy barıp, köp kıyınçılıktar menen akırı jerge tüşöt. Oşol jerden jürüp oturup, jürüp oturup bir mee kaynagan een talaa, erme çölgö kelet. Bala teri şorgolop, kanı katıp suusap, emne kıların bilbey tursa, bir jerde oymoktoy bulaktı köröt. Al bulaktın janında üç appak ulak oynop turat. Bala bayagı bulakka beti-kolun juup, suusunu kangança içip, tegerekti karap oltursa, bayagı üç ulak sekirip bışkırıp, tamanın takıldatıp, kökülün sekseñdetip jolgo tüşöt. Bala da bayagı üç ulaktın artınan tüşüp jönöyt.

Neçen kün, neçen tün jol jürüp, kanı kalıp bir kaşık, eti kalıp kök jaşık, butu serpilbey kalganda bir karaan körünöt. Bala oşogo jeteyin dep tırmışıp olturup kelse, jeti bölmö tam turat. «Kanday bolso da uşul jerde bir adam bardır», —  dep bala tamdın tübünö jatıp uktap kalat.

Keç beşimde bala kerilip uktap jatkan mezgilde bir abışka kelet. Al abışka kelip, balanın arı jagına, beri jagına çıgıp baykap:

— Bul jerge adamzat kelçü emes ele. Kaydan kelgen beçara boldu eken?- dep tañ kala karap turup basıp ketet. Körsö, al aksakal oşol jerdegi kanattuu kuştardın esebin algan eken.

Bir ookumda bala oygonot, abışkanın janına barıp salam aytat.

Abışka:

— Ee, balam, bul jerge adam balası kelçü emes ele. Sen kaydan keldiñ?- dep surayt.

Oşondo bala başınan ötkön-ketkenin tökpöy-çaçpay aytın beret. Abışka balanın başınan ötkörgöndörün ugup olturup:

— Adamzattın çeginen çıgıp, perilerdin çegine kelipsiñ. Bul jerden emi ketişiñ kıyın,- deyt.

Anda bala:

— Ketişim kıyın bolso, ata, sizge ele bala boloyun,- dep suranat.

Abışka makul bolup, altı bölmö üyünün açkıçın beret. Birok bir bölmösünün açkıçın berbeyt. Bayagı altı bölmödö dür-dünüyö, ar türlüü tamak-aştar köp eken. Bala tamak-aştan içip-jep jürö beret.

Bir künü bala oturup: «Atam maga altı bölmö üydün açkıçın berdi. Bir bölmönün açkıçın surayın, berse bereer. Berbese uurdayın»,- dep oylonot da, abışkadan bala açkıçtı surayt. Anda abışka:

—  Ee, balam, al açkıçtı surap emne kılasıñ? Azapka başıñ çırmalat. Al azaptan kutulbay, artıñda bir top çır kalat,- dese bala bolboyt.

Akırı bala abaylap turup, jetinçi bölmönün açkıçın uurdap alıp açsa, altın türkök, kümüş bakan, çınar terek, türlüü gül, Çatır-Köl bar eken. Karap otursa bir üç kögüçkön uçup kelip, Çatır-Köldün jeegine konup, adamzattay til kiret.

Bayagı üç kögüçkön süylöşüp, uluusu:

—  Ee, bul jerde adamzattın jıtı jıttanat,- deyt. Ortonçu kögüçkön:

—  Ooba, ejeke, çın ele adamzattın jıtı jıttanat,- deyt. Kiçüüsü:

—  Adamzat bul jakka kelbeyt. Eçteme jok ele turat. Bulardın murununun jıttuusun!- dep kiçüüsü kebin çeçip ırgıtıp jiberse, kündöy suluu kız bolup kalat.

Munu körüp bala tura kalsa, eki kögüçkön çoçup ketip uçup ketet. Bala bayagı kızdın kögüçkön köynögün barıp basıp kalat. Bu perinin kızı etin küngö da, adamzatka da körsötpöy tüşöt eken.

Bayagı kız köldön akırın çıgıp jigitke basıp kelet da:

— Ee, jigit, boluptur, sen menin etimdi da, betimdi da kördüñ. Kögüçkön köynögümö da koluñ tiydi. Emi men adamzat jıttanıp kaldım. Nikem saga tüşkön eken. Birok iş kıyın, katuu jabırçılık tartabız, menin köynögümdü ber. Barsam dele ata-enem adamzat jıttanıp kalıpsıñ dep, üygö kirgizbeyt bu jerge tursak atam seni da, meni da öltürüp koyot. Men barıp ata-enemden eptep uruksat surayın,- dep jalınsa bala bolboyt.

Akırı eköö jeteleşip bayagı kuştun esebin algan çalga barışat. Oşondo çal balaga:

— Balam, peri degen uşul. Koy dese bolboy kolgo, çaç kirpiginden köp şorgo tüştüñ. Boluptur, bul kızdın köynögün ber. Munun atası — perilerdin padışası. Böödö ölümgö duuşar bolosuñ. Bu kız üyünö barıp kelsin. Baarı bir üyünö barganda dele «adamzat jıttanın kalıptırsıñ», dep üyünö jolotpoyt,- dep abışka köynöktü alıp beret.

Uşunu menen bayagı kız köynöktü alıp, közünün jaşın köl kılıp, eki ejesinin artınan ketet.

Eki ejesi üygö murun jetip, berki baykuş artında kalıp, karañgıda barat. Ata-enesi surakka alıp, kızdı karañgı jerge kamap salışat.

Erteñ menen erte ene-atası turup, kızın kaşına çakırıp alıp, sözün ugat. Kızdarı tökpöy-çaçpay körgönün aytıp beret. Oşondo perilerdin padışası, kızdın atası:

— Ölümgö daba, uuruga ayla jok, nikeñ oşogo tüşüp kaldı. Bıyaktan kanattuu kuştun kebinen alıp barıp, küyööñdü alıp kel,- dedi.

Kız balaga kanattuu kuştun kebin kiygizip, ata-enesinin astına alıp keldi. Oşondo kızdın atası:

— Boluptur, balam, taruuday kalıñ berip algınıñ,- dep buyruk berdi.

Bala:

— Men kalıñdı kaydan tabam. Kalıñ emes menin taruum da jok,- dedi.

Anda kayın atası:

— Taruunu sen tappasañ men tabam,- dep bir kap kara taruu, bir kap ak taruu berip:

—  Kara taruu menen ak taruunu aralaştırıp, jeti jolu jelden ötkörüp sapırıp, eki bölüp eki jerge koyup, ak taruunun içinde bir tomolok kara taruu, kara taruunun içinde bir tomolok ak taruu kalbasın, eköönü tañ atkança terip çık,- dep buyruk berdi.

Munu ugup bala aylası ketip zarlap ıylap koluktusuna kelet.

Koluktusu:

—  Emne buyruk aldıñ?- dep surasa, bala:

—  Ee emnesin bileyin, «ak taruu menen kara taruunu ekige böl», — dep buyruk kıldı atañ,- dedi.

Anda koluktusu:

— Ee, al eçteke emes, andan korkpo, uktap jata ber. Birok atam erte turat. Oşol uçurda eki kap taruunun ortosunda bol,-  dedi.

Jigit makul bolup uktap jata berdi. Kız tañ atkança perinin kızdarına taruunu terdirip koydu. Erteñ menen jigit erte turup bayagı taruunu terimiş bolup oturup kaldı. Kaynatası kelip, balanın taruunu bölüştürüp koygonun körüp:

— Emi ekinçi buyrugumdu bereyin,- dep ekinçi buyrugunda andan da küçtüü kızmat berdi.

—  Aynekten eki katar jeti bölmö tam salıp ber. Jeti bölmö tamdın birööndö altın çınar ornogon may kül, anın içinde altın balık bolsun. Çınar terektin üstünö totu kuş konsun. Birööndö kümüş çınar ornop, süt köl bolsun. Süt köldün içinde kümüş balık oynop, kümüş çınardın üstünö kümüş kuyruk bulbul konup, altın balık sütkö sekirip, kümüş balık may kölgö tüşüp, birinin balıgı birine barıp oynop tursun,- dedi.

Jigit kapa bolup, kıynalıp üyünö barıp:

—  Atañdın buyrugun kantip atkaram?- dep jubayınan suradı. Anda kız:

—  Sen buga kıynalıp kapa bolbo. Men munu tañ atkança bütürüp, iştep koyom,- dep küyöösünün sanaasın tıñdırdı.

Bayagı kız atasının aytkandarın atkardı. Kız erteñ menen erte turup, jigittin koluna altın balkanı berip:

— Aynekti sındırbay, bosogo jakkı közün akırın tıkıldatıp tur,- dedi.

Bala erteñ menen erte turup, koluktusunun aytkanına kıldı. Oşondo kayın atası kaardanıp, kabagına kar jaap, murutuna muz toñup, andan da katuu buyruk berdi.

— Emi eki buyruk beremin, oşonu atkarıp ketseñ kızımdı al. Menin birinçi buyrugum, üç kızım koyondoy okşoş. Uşunun uluu, kiçüüsün tuulgandan beri özüm bilbeym. Öz koluktuñdu özüñ taap al»- dedi kızdın atası.

Bala koluktusunun jardamı menen kaynatasının al buyrugun da atkardı. Kaarduu kaynatası aga da bolboy balanı kıynap dagı buyruk berem degende bala menen kız bel baylap kaçıp çıgıştı. Kaynatası kız menen jigittin arkasınan kuugun jiberdi. Kuugunçular jete turgan bolgondo kız sıykırlap, jigit menen özü bödönö bolup jerge tüştü. Anı bürküt bolup eki jigit teberinde jigit menen kız taruu bolup çaçıldı. Eki jigit tarançı bolup tererinde jigit menen kız jılan bolup jerge soylodu. Eki jigit jılandı barmagına çalarında, kara taşka çabarında ak balık bolup kara suuga oynodu. Kayırmak iyip, kara suuga salıp, kara suunun tübünön ak balıktı eki jigit ala albadı.

Kandın tapşırmasın atkara albay eki jigit kayra üyünö kayttı. Oşondo kızdın atası kaarın tögüp kızdın soñunan tüştü. Kız menen jigit atasının kelerin bilip, şumkar menen kögüçkön kebin kiyip, zımırap katuu uçtu. Alpkarakuş menen kürküröp, arkırap jeteeriñde, şumkar menen kögüçköndü kuyrugunan sermep ötöründö, şumkar menen kögüçkön perilerdin çeginen çıgıp, adam bolup, adamzattın el-jerin kördü. Bala kızdı şarkıragan suunun boyuna koyup, özü:

— El aralap, al-jayın bilip keleyin,- dep ketken mezgilde kamıştuu tokoydun arasınan bir kaman çıga kalıp peri kızdı çalıp saldı. Jigit kelse, kız katuu jaradar bolup jatat. Ölöründö kız küyöösünö:

—  Emi sen ekööbüz tübölükkö koştoşobuz. Meni kün çıkkança kaytarsañ kömösüñ, kün çıkkança kaytara albasañ, kögüçkön köynögüm koluñda kaldı, söögümdü aldırıp jiberip, artımdan kalbay ölösüñ,- dep kız kereez ayttı.

—  Oşol tiliñdi atkaram, tañ atkança karap turam. Üstüñö altın kümböz kuram. Ömürüm ötkönçö uşul jerde özüñö kızmat kılam,- dep jigit ubadasın bergen.

Bala tañ atkança karap, tañga maal tañ sürö, talıkşıp közün jumdu. Kaarduu kayın ata kaardanıp kolun sundu. Jibek çaçtan barmakka orop, kız menen jigitti başka urdu. Oşonu menen jigit küyütünö çıdabay kögüçkön köynögün köödönünö basıp ölüp tındı.