Altın alma

(tatar xalıq äkiäte)

Ber patşanıñ altın alma üsterä torğan baqçası bar. Ul altın alma yel da sayın bulmıy, öç yelda, un yelda ber genä bula ikän. Altın alma bit ul, mondıy ğına tügel. Bu patşanıñ, min siñaytim, öç malayı bar. Bik zur patşa bu. Bu patşa, min siñaytim, altın alma citkäç, qaravılçı quydı. Altın almanı patşa sanap qarıy, ike alması yuğalğan bula. Qaravılçı almanı yuğalttı bit. Patşa qaravılçını qulğa aldı, dürt yelğamı, biş yelğamı törmägä yaptı.

Patşa xäzer cıyılış cıydı inde, böten xalıq, min siñaytim, kem, di, şuşı almanı urlatmasa, bez aña yartı patşalıqnı biräbez, – di.

Yarıy, patşanıñ öç malayı bar, patşa malayları äytä inde xäzer:

– Bez, di, patşalıqnı çit keşegä birmibez, bez üzebez qaravıl torabız, – di.

Patşanıñ olı malayı qaravıl tora başlıy almağa. Bu malay tañ belengänçe ber dä yoqlamadı. Tañ atqaç, almanı sanadı da, yatıp yoqladı. Yoqıdan uyanğaç, almanı yañadan sanap qaradı, elek ikäw yuk ide, xäzer öçäw yuk. Patşa malayı qurqıp çığıp qaçtı. Patşa yoqısınnan torğaç, almanı üze sanap qaradı. Tağın ber alma yuk, malay da yuk. Patşa bik ğacäpkä qaldı da yañadan cıyılış cıydı.

– Kem dä kem almanı urlatmasa, yartı patşalıqnı biräbez, – di. Qaravıl toruçı yuk. Xäzer kermilär, qurqalar. Patşanıñ urtançı malayı tormaqçı buldı.

– Bez öçäw bit, di, patşalıqnı keşegä birmibez, – di. Patşanıñ urtançı ulı tora xäzer qaravılda. Bu xäzer kiçtän tañ belengänçe tordı, almanı urlarğa kilüçe bulmadı. Tañ belengäç, yatıp yoqladı bu. Uyanğaç sanap qaradı, tağın ber alma yuk. Monnan soñ busı da çığıp qaçtı. Alma da yuk, malay da yuk xäzer. Patşa yoqıdan tordı da almanı sanadı: alma da yuk, malay da yuk.

Xäzer patşa bik ğacäpkä qaldı bu eşkä. Üzeneñ qulı astındağı härkemne – olını-keçene cıydı bu. Cıydı da bu, min siñaytim, xalıqqa bu xällärne söyläde: malaylar da yuk, alma da yuk, dip. Bu patşa xäzer ğomumi xalıqtan qaravılçı sorıy. Berkem dä qaravılçı bulmıy, härkem qurqa monnan: almanı urlıylar bit.

– Bez, di, patşa äytä, almanı urlatmağan keşegä yartı patşalığıbıznı biräbez, – di.

Moñar riza bulmıylar. Patşanıñ keçe malayı äytä:

– Bez, di, patşalıqnı keşegä birmik inde, di, min üzem keräm, almanı urlatmıym, qaraqnı totam, – di.

Patşa bu süzgä ışanmıy:

– Min toram, di, miña üzem sorağan äyberne genä eşlätep bir, – di. Bu bik nıq söyläşä.

– Miña unbiş potlı ger taşı qoydırıp kitert, di, üzemneñ isemem bulsın, sineñ isemeñ bulsın ger taşında, – di. Patşa malayı bik zur quät iäse inde.

Patşa ger taşın qoydırtıp kiterde malayğa. Äüväl yeget ger taşın, nıq mikän dip tez başına suğıp qaradı. Tezenä bernärsä dä bulmadı. Annarı suqtı taşqa, taş tuzannar buldı, ger taşına bernärsä dä bulmadı. Şunnan suqtı almağaçqa, – almağaç mondıy almanıqı tügel bit, – almağaçqa da bernärsä dä bulmadı.

Şulay itep, patşanıñ keçe malayı tora başladı xäzer, min siñaytim. Ul tegelärçä tormıy. Ul almalarnı sanadı da yatıp yoqladı. Tañ belengäç tordı da bu almanı tağın sanadı, alma şul dürtäw yuk köyençä. Qızarıp qoyaş çığa başlağaç, min siñaytim, ber qoş kilä moña. Oçıp kilä, üze adäm surätendä, üze – qoş. Bik zur bu. Oçıp kilä dä almağaçqa quna bu. Almağaçqa quna da almanı ala başlıy. Almanı ala başlağaç, ger taşı belän cibärde yeget, ger taşı barıp tide dä, yeğılıp töşte bu qoş yaralanıp. Altın almanı ala almadı. Yeğılıp töşte dä qoş, keşe surätenä kerep, yögerä başladı. Monıñ artınnan, unbiş potlı ger taşı totıp, yeget tä yögerde.

Yögerä torğaç, urmanda monıñ olı abzıysı turı kilde.

– Menä bezneñ almanı urlağan burnı tottım, yögerik, – di bu. Bolar xäzer ikese bergä qwalar inde. Kittelär, baralar ide, turı kilde urtançı abzası.

– Äydä, alma burın tottım, – di. Bolar xäzer öçäw yögerälär inde alma burı artınnan. Bik küp cirlärne uzğaç, alma burı kerep kitte ber tişekkä. Ul zur yul ikän, şomarıp betkän. Bolar qaldılar şunda. Menä, min siñaytim, ber bolan yöri şunda. Bolannı totıp aldılar da bolar suydılar. Tiresen tunadılar da, neçkäläp telep, şunı yalğadılar betkänçe. Yalğap betergäç, bu cir astına citär-citmäs kenä bulıp qaldı. Xäzer patşa malayları kiñäş itä. Olı malayı äytä:

– Min töşäm, – di. Urtançı malayı:

– Min töşäm, – di.

Tege unbiş potlı ger kütärep kilgäne äytä:

– Sezne töşerep bulmıy, sez bernärsä dä buldıra almıysız, – di. Bu xäzer, min siñaytim, unbiş potlı ger taşın totıp yögergän malay üze töşmäkçe bula:

– Töşäm, di, burnı üteräm, – di.

Bu xäzer töşep kitte. Töşte bu. Töşep kitte dä bu yak-yağına qarana: öç yakqa kitkän yul çatı bar. Öçesenä dä yazu qadaqlanğan. Bersenä «ülem yulı» dip yazılğan, bersenä – «tuqlıq», tağın bersenä «açlıq yulı» digän. Bu kitte «ülem yulı» dip yazıp quyğan yuldan. Kerep kitte dä barıp citte bu ber zur yortqa. Utıra bik matur ber qız. Ul qız belän söyläştelär. Qız äytä:

– Qayan kildeñ sin, niçek kildeñ sin? – di, ğacäpsenä monıñ kilüyenä.

Bu patşa malayı äytä:

– Min şundıy yul belän kildem: bezneñ altın alma bar, şunı beräw urlıy, min şul altın alma burı artınnan anı üterergä kildem, – di.

Añarğa qarşı bu qız äytä:

– Bezneñ patşa, diw patşası, qayadır barıp yaralanıp qayttı, almanı urlağanın belmim min anıñ, di, ul xäzer fel’dşerğa kitte, – di.

Malay äytä:

– Bezneñ almanı urlağan şul inde ul, min üteräm anı, di, min yaraladım anı, – di.

Bu qız äytä:

– Bez cir astındağı böten baqır xäzinäsenä patşa bulıp torabız, di, diw bezneñ patşa ul, – di.

Bu qızğa äytä yeget:

– Min ul diwyegezne barıber üteräm, – di.

Bu qız anıñ ütergänenä äyber äytmi. Qız aña diwneñ eşläpäsen qaplap, ber qısrıqqa kiterep, diw qaytıp uzğançı yaşerep tora. Qız äytä:

– Diw qaytıp yattı, di, diwneñ başın quyıp yatqan cire dä taş, qulın quyıp yatqan cire dä taş, di. Sin aña kerep ber genä suq, ul taralır da kitär, di. Ul taralwın taralır, tik taralğaç, tağın cıyılır, di, cıyılğaç siña: «Yeget tağın ber suq», – dip äyter, sin bütän suqma, citte şuşı dip kenä äyt, di. Sin şulay dip äytkäç, tağın taralıp cıyılır, tağın suq dip äyter, sin citte dip äyt. Tağın çäçelep kitär ul, – di.

Yeget kerde inde, min siñaytim, cibärde ger taşı belän. Cibärügä diwneñ başı tuzan bulıp çäçelep kitte. Äyye, diwneñ başı, qız äytkänçä, tağın cıyıldı.

Başı cıyılğaç, diw äytä:

– Yeget, tağın ber suq, – di.

Yeget äytä:

– Citte inde siña şuşı, – di.

Yeget bolay digäç, diwneñ başı tağın taraldı, tağın cıyıldı, baş buldı da, min siñaytim, tağın moña äytte:

– Tağın suq, – dip.

Yeget:

– Citte şuşı, – di.

Citte şuşı digäç, taralıp kitte monıñ başı. Diwdän qan ağa başladı. Qan bu yegetneñ tubığına citte. Tege qız äytä moña:

– Yeget, çıq inde, di, xäzer diw ülde inde, – di.

Üterde bu diw patşasın. Qız söyli moña xäzer:

– Min, di, cirdäge böten baqır xäzinäseneñ patşası bulıp toram. Min siña diwne ütergänlegeñä möher biräm. Ul baqır möherdä sineñ diwne niçek ütergänlegeñ yazılğan bulır, di. Sin şul möherne yuğaltma, di, üzeñä kiräk bulır, – di.

Xäzer bu yegetkä tağın äytä inde qız:

– Minem tüti bar, di, ul cirdäge böten kömeş xäzinäsenä patşa bulıp tora, di. Sin aña şuşı möherne kürsäterseñ, diwne ütergänlegeñne äyterseñ, ul siña şuşınıñ şikelle itep kömeş möher birer, – di.

Bu kömeş patşasına bara:

– Min sezneñ patşağıznı üterdem, – di.

Tege qız baqır möherne uqıp qarıy. Monda diwneñ niçek üterelüye, alma urlavı – barısı da yazılğan. Qız xäzer monıñ qulına kömeş möher birde. Anda, baqır möherdägeçä, barısı da yazılğan. Bu qız äytä:

– Bezneñ cirdäge böten altın xäzinäsenä baş bulıp toruçı tütiyebez bar. Ul siña altın möher birer, nişlärgä kirägen dä äyter, – di.

Yeget xäzer altın patşası bulıp torğan qızğa bara. Qız möherlärdän qarıy, barısın da kürä inde. Bu xäzer moña altın möher birä. Yegetkä äytä tege qız:

– Xäzer bezneñ patşa bette inde, sin bezne monnan alıp çıq, – di.

Yeget, alıp çıqmaqçı bulıp, bolarnıñ öçesen dä alıp kitte. Monıñ qulında öç möher inde, xezmäte yuğala torğan tügel.

Bolar çığa torğan yulğa kildelär. Tegennän patşa malayları baw töşerdelär. İñ elek menderdelär baqır patşasınıñ qızın. Patşa malayları monı kürgäç:

– Miña da miña, – dilär inde. Tik yeget tübännän qıçqırdı:

– Tağın cibär bawnı, – di. Tağın cibärdelär bawnı. Xäzer menderep cibärde bu kömeş patşasınıñ qızın. Monı da tartıp aldılar, monısı mengäç, tağın, min siñaytim, ızğış-talaş kitte. Busı bigräk tä matur bit. Tağın cibärdelär moña bawnı. Yeget menderep cibärde altın patşasınıñ qızın. Bik matur qız inde bu. Bu çıqqaç, patşa malayları arasında tağın ızğış-talaş kitte: «Busı miña, busı miña», – dip. Bolar xäzer bötenläy qaldırıp kitälär inde yegetne, almıylar. Öç qıznı aldılar da kittelär. Qızlarğa eneläreneñ monda qalğanın äytergä quşmıylar inde. Bolar qaytqaç äytälär:

– Almanı urlağan diwne bez tottıq, anı üterdek, menä şundağı patşa qızların qotqardıq, – dilär.

Yarar, bu yeget qaldı bit inde cir astında. Yazunı uqıp qaradı da, xäzer açlıq yulı belän kitte. Baradır ide, ber zur yortqa barıp citte. Ber suqır qarçıq belän suqır qart qına bu yortta, başqa berkem dä yuk. Yeget suqır qarçıq belän suqır qartqa äytä:

– Sez yallasağız, min sezgä xezmätkä keräm, – di. Suqır qarçıq belän suqır qart äytälär:

– Bez sine yallarbız, bik yaxşı xezmät itärseñ, bezneñ süzne tıñlarsıñ, – dilär.

Bu äytä:

– Min süzegezne tıñlarmın, yaxşı xezmät itärmen, – di. Bolarnıñ mal-twarı küp ikän. Yegetne xäzer kötüçe itälär.

Suqır qart öyrätä:

– Sin, ulım, di, uñğa kitkän yulğa da barma, turığa kitkän yulğa da barma, sin, di, sulğa kitkän yulğa bar, di. Tegeläre bezneñ cir tügel, diw patşasınıñ cire, – di.

Mal-twarnı alıp çığıp kitte bu. Qartnıñ barma digänenä qaramadı, turı yuldan kitte. Bara torğaç, ällä nindi batqaqlıq cirgä barıp çığıp, monıñ sıyırları batqalap uzdı da, annarı diw patşasınıñ igen baswına barıp çıqtı bu. Moña qarşı ber qaravılçı kilgän ide, ul qaravılçını bärep üterde dä başın qapçıqqa saldı – ezläw yuk, soraw yuk. Kiç buldı da malların alıp qayttı. Mallarınıñ çit cirgä barğanın qartlar sıyırlarınıñ pıçrağınnan uq beldelär:

– Sin yalğış diw patşasınıñ cirenä çıqqansıñ, bezne ğayıple itärlär, törmägä yabarlar, – dip, bik qurıqtı bolar.

Yeget alarğa:

– Qurıqmağız, bernärsä dä bulmas, – di. Diw patşasın ütergänen äytmi äle.

İkençe könne bu tağın alıp çığıp kitä mallarnı. Qart açulana:

– Mallarnı keşe cirendä yörtsäñ bezneñ başnı betererseñ, – di.

Bu haman qurıqmasqa quşa. Xäzer, min siñaytim, ikençe könne dä mallarnı alıp qayta. Qart tağın da açulana:

– Sin, çit patşa cirenä kerep, bezgä zur tüläwlär, zur ştraflar saldırırsıñ, – di.

Xäzer bu öçençe könne äytä tege qartqa:

– Sez, babay, nik suqır buldığız, di, sezne tereltergä däva yukmı ikän soñ? – di.

Qart äytä:

– Moña daru bar barın, di. Sin uñğa da kitmä, sulğa da kitmä, turı yuldan bar. Ber zur yortqa barıp citärseñ. Ul yort astınnan ike çişmä çığar, anıñ berse üle su, berse tere su bulır. Bez şul tere su belän ywınsaq, äwvälgedän dä matur bulıp terelerbez, küzlärebez açılır ide, – di.

Bu yeget, min siñaytim, qartqa äytä:

– Min, babay, bügen mallarnı alıp barıym inde, tere su alıp qaytıym da sezne terelderim, – di.

Bu xäzer gel üze genä kitte. Zur yortqa barıp citte. Yort astınnan ike çişmä çığıp tora. Monıñ berse üle su, berse tere su. Anda qaravılçılar bar ide. Qaravılçılarnı bärep üterde dä tere sudan su aldı, biten yudı: äwvälgedän dä äybäträk, maturraq yeget buldı. Sularnı tutırıp aldı, min siñaytim, ikesen dä.

Qaytırğa çıqtı. Qaytıp kilä ide bu, monıñ qaytqan yulında keşe dä tügel, ağaç ta tügel, şundıy närsälär bar. Bu bolarğa ğacäpsenep, berseneñ tamırına pıçaq tiderep qarağan ide, qan çıqtı. Şul qanğa tere sunı tidergän ide, bu ağaç soldat buldı. Soldat bolay di:

– Bez, di, bu suqır qartnıñ ğaskäre, bu suqır qart bezneñ patşabız ide. Diw patşası anı suqırayttı. Menä mondağı ağaçlar barısı da patşanıñ ğaskärläre, alarnı diw sixerläp şulay itte, – dide.

Bu yeget äytte:

– Min diw patşasın üterdem, bette ul xäzer diw, – dide. ; Bolar xäzer soldat belän ikese ağaçlarğa tere su tiderep

yörilär, tidergän berse soldat bula. Şulay itep, monda ber polk ğaskär terelde. Ğaskär belän bolar inde, min siñaytim, suqır qartqa kittelär. Monı işetkäç, suqır qart qurqıp qaçtı. Bu barıp kerde. Qarçıq äytä:

– İ ulım, xarap itteñ sin bezne, – di.

Yeget äytä:

– Yuk, äbi, qurıqma, bu sezneñ üzegezneñ ğaskäregez, di, min sezgä tere su alıp qayttım, ywınığız, – di.

Bolar ywındılar. Bolar xäzer äwvälgedän dä maturraq bulıp tereldelär. Yeget äytä:

– Min diw patşasın üterdem, – di.

Tegelärgä möherlären kürsätä. Şunda diw patşasınıñ üterelgänlege yazılğan. Bu patşa xäzer äytä:

– Sin, di, bu cirgä patşa bulıp tor, diw patşası urınına, – di.

Yeget äytä:

– Yuk, di, min patşa bulmıym, min üzem patşa malayı, di, mine bu cirdän çığarwığıznı ütenäm min, – di.

Xäzer moña qart äytä:

– Bez sine çığarırbız çığarwın, di, närsä belän razıy itep çığarıyk ikän soñ? – di.

Yeget äytä:

– Miña sezneñ bernärsägez dä kiräk tügel, di, mine çığarığız ğına, – di.

Bu qart äytä moñar:

– Menä siña altı qolaçlı ala biä. Sin şuña, «altı qolaçlı ala biäm», dip äytsäñ, ul sineñ dön’yada nindi moxtaclığıñ bar, hämmäsen dä ütäyaçäk, di. Sin, di, atqa atlanğaç, «altı qolaçlı ala biäm», disäñ, küz açıp yomğançı, üzegezneñ ciregezdä bulırsıñ, – di.

Yeget altı qolaçlı ala biägä menep atlandı. Küzen açıp yomu belän, üzeneñ cirenä çıqqan buldı. Üzläreneñ şähärlärenä qaytıp citkäç, iñ qırıydağı ber tegüçegä kerde bu. Tegüçelärgä äytä:

– Min sezgä yallanıp ütük qızdırıp-nitep torıym, – di. Tamaq yalına kerä inde bu şunda.

Patşa tuyğa xäzerlänä ikän. Ul malaylarına tegennän qaytqan qızlarnı almaqçı bula. Bu qızlar tegendä kiyep yörgän kiyemnären sorıylar ikän:

– Şundıy kiyemnär bulmasa, barmıybız, – dilär ikän. Bolar sorağannı, mondıy kiyemne ber tegüçe dä tegä almadı. Patşa bu tegüçelärgä kilde. Patşa malayı äytte tegüçelärgä:

– Patşa tegü tekterergä kilgäç, iñ elek sez ul kitergän äyberdän üzegezgä nindi kiyem kiräk, şunı tegep kiyegez, – di.

Patşa kilä bolarğa. Kitergän ber äyberdän üzlärenä tegälär bolar. Yeget xäzer äytä:

– Sezgä kiyem citteme xäzer? – di. Tegelär äytälär:

– Bezgä ber qat buldı inde, – dilär.

– Sez, di, patşa kilgäç, aqçanı qurqıp soramağız, xezmät xaqın ikelätä-öçlätä sorağız, – di.

Xäzer bu äytä altı qolaçlı ala biägä:

– Xäzer sin, di, kömeş patşasınıñ, baqır patşasınıñ, altın patşasınıñ üzläreneñ tegendäge kiyemnären kiter, – di. Altı qolaçlı ala biä alıp qayttı tegelärneñ kiyemnären. Qaytarıp elep quydı. Xäzer patşa kilügä öç qıznıñ öç kiyeme äzer. Bik yaxşı inde bolar. Patşa bolarnı alıp qaytıp kürsätä inde. Qızlar kiyemne yarattılar, yegetneñ qaytqanın sizdelär bolar. Monı başqa keşe alıp qayta almıy bit inde. Xäzer patşa tuy yasıy, qızlar kiyem bulğaç, barmaqçı bulalar bulwın, şulay da baru äle ike törleräk.

Äzerlänälär, cıyalar xalıqnı. Bu qızlar haman:

– Kilmägän keşe bar, – dilär. Altı qolaçlı ala biädän sorıy yeget:

– Mine tuyğa alıp kitärlär mikän? – di. Altı qolaçlı ala biä äytä:

– Sine kilep alırlar, sinnän başqağa tege qızlar kiäwgä barmıy, di. Sin, di, kiyemle dä bulıp barma, kiyemsez dä bulıp barma, cätmä sımanraq närsä kiyep bar. Sineñ atañnıñ ber ete bar. Şul etne alıp kerep, ber telem ikmäk bir dä artına tibep çığarıp cibär, – di.

Tege qızlar haman:

– Kilmägän keşe bar äle, – dilär. Şunnan äytälär tegüçelärgä:

– Sezdä ber tegüçe malay bar ide, ul kildeme? – dilär.

Tegüçelär äytä:

– Kilmägän äle, – dilär. Xäzer, min siñaytim, patşanıñ kilen bulası qızları cibärtep aldıralar bu malaynı.

Bu malay kiyemle dä tügel, kiyemsez dä tügel bulıp kilde. Kiyemnären astına salıp, ber telem ikmäk tä alıp kilde. Patşanıñ eten alıp kerde dä bu artına tibep qwıp çığarıp cibärde. Böten mäcles şaqqattı moña. Bu yeget yaxşı kiyemnären kiyep kerep utırdı da, tege qızlar barısı ber’yulı eçemleklären kiterep birälär moña. Tuyğa cıyılğan xalıq bik ğacäpsende. Monda çit patşalar da bar bit inde.

Ber patşa äytä:

– Nindi patşalar kilde, bu qızlar bersen dä bolay sıylamadılar, bu yeget kilep kerügä, öçese ber’yulı eçemlek kiterep birdelär. Bu nindi keşe aralaw? – di, üpkälise kilä inde tegeneñ.

Añarğa cavap birä altın patşası bulıp torğan qız:

– Sez, di, moña şaqqatmağız, di, bu yeget diw päriyen üterep, şuşı qadär cirlärdän bezne qotqarıp alıp çıqtı. Bu bezneñ atalarıbızdan, analarıbızdan qaderleräk keşe. Bu äytmäsä, bez patşa malaylarına barmıybız, – di.

Xäzer bu yeget äytä:

– Min, di, bu qızlarnı nindi azaplar kürep alıp çıqtım, di. Min bolay azap ta kürmäs idem, abıylar mine şuşı qızlar belän bergä çığarsalar, di. Mine çoqırda qaldırıp qaytıp kittelär. Altın alma burın üterüçe min, di. Bolar tuğayçılıq itmädelär, di. Min, di, alar şikelle qatılıq qıylmıym, altın patşası bulıp torğan qız miña, kömeş patşası bulıp torğan qız abıyğa, baqır patşası bulıp torğan qız keçe abıyğa. Şulay bulğanda, tuy yasarğa riza bulam, – di.

Moña patşa bik ışanmıy. Yeget öç möheren çığarıp saldı: altın möherne, kömeş möherne, baqır möherne. Möherdäge yazularnı bötenese uqıp qaradılar. Döres, diw patşasın ütergänlege yazılğan. Atası monnan soñ da ışanmıy. Moñar tegüçelärdäge unbiş potlı ger taşın kiterdelär, anda anıñ üzeneñ dä, ulınıñ da iseme yazılğan. Patşa şunnan soñ ğına ışandı. Bu tuynı yasap, öç qız öç malayğa buldı. Patşa urınına keçe malay qaldı.