İl gizüçe baqa

(Vsevolod Ğarşin äkiäte)

​

Yaşägän, di, dön’yada ber baqa-baqıldıq. Ul sazlıqta çeben-çerkilär awlağan, üzeneñ dusları belän baqıldağan.

Bervaqıt şulay, käkre ağaç botağına yabışqan da cılı vaq yañğır astında qoyına ikän.

— İx, bügen nindi yaxşı, yuyeş hava! Dön’yada yaşäve nindi räxät! — digän baqa. Tamçılar anıñ tüşennän, täpilärennän tägäräp töşälär ikän.

Kinät havada «f’yu-f’yu-f’yu» digän qanat tavışları işetelä. Bu şulay itep ürdäklär oçwı ikän. Ul arada ürdäklär baqa yaşi torğan sazlıqqa kilep töşälär.

— Baq, baq! Äle oçası bik yeraq. Tamaq yalğap alırğa , kiräk!— di ürdäklärneñ berse.

Alarnı kürgäç, baqa, qurqıp, yaşerenä. Beraz uylap torğaç, ul üzeneñ şarday küzle başın sudan çığara. Ürdäklärneñ qaya oçqanın beläse kilä anıñ.

— Baq, baq, inde salqınaya başladı bu yak! Tizräk kön’yakqa oçarğa kiräk!—di ikençe ürdäk.

Başqalar anıñ süzenä quşılalar. «Baq, baq, kön’yak, kön’yak!» — dilär.

— Qwar, qwar, qarağız äle, sez bara orğan kön’yak närsä soñ ul? — dip sora

Ürdäklär baqanı äyländerep aldılar.

— Kön’yakta bik yaxşı. Xäzer anda cılı. Anda zur-zur sazlıqlar bar. Sazlıqlarda tämle qortlar küp! — didelär alar.

— Ä anda çeben-çerkilär, ozınborınnar küpme soñ? — dip soradı baqa.

— Küp bulmıymı soñ! Bolıttay yabırılıp yörilär,— didelär ürdäklär.

— Baqa-qaq!—dip quydı baqa. häm şunda uq baqalar işetä kürmäsen dip, tirä-yakqa äylänep qaradı. Ägär işetep qalsalar, köz köne baqıldağan öçen, anıñ kirägen biräçäklär. Çönki baqalar yaz köne genä baqıldarğa tiyeşlär. Şulay da ul ürdäklärgä:

— Mine dä üzegez belän alığız äle,— dip yalvardı ul, üzen hiç tä tıyıp qala almıyça.

— Bez sine niçek alıyk, sineñ qanatlarıñ yuk iç!—dide berençe ürdäk. Baqa aptırap qaldı.

— Sez miña biş kenä minut uylarğa röxsät itegez,— dide baqa, häm suğa sikerep töşte dä, başqalar qomaçawlamasın öçen, mük astına kerep uylıy başladı.

Biş minut ütte. Ürdäklär kitärgä cıyına başladılar. Kinät sudan zur küzle başı kilep çıqtı baqanıñ. Şatlıqtan anıñ avızı yerılğan ide.

— Min uylap taptım, min taptım!—dip qıçqırdı baqa.— Sezneñ ikegez ber çıbıq alıp avızlarına qapsın. Min şul çıbıqnıñ urtasına yabışırmın. Sez oçarsız, ä min şulay çıbıqqa yabışıp barırmın. Tik inde bolay barğanda sezneñ dä, minem dä baqıldamavım kiräk, şulay bulsa, eş barıp çığaçaq! — dide ul.

Baqanıñ aqıllı fikere ürdäklärne qwandırdı, häm alar anı kütärep barırğa riza buldılar. Yaxşı ğına ber çıbıq taptılar, häm ike ürdäk anı tomşıqları belän eläkterep aldı. Baqa çıbıqnıñ urtasınnan qaptı. Ürdäklär kötüye havağa kütärelde. Baqanı bik yuğarı kütärdelär. Qurqwınnan anıñ qotı oçtı. Läkin ul üz xälenä künegep kitte, tirä-yaknı küzätä başladı. Annan tübändä qırlar, bolınnar, yelğalar, tawlar berber artlı tiz-tiz genä uzıp kitälär.

Alar ber avıl östennän uzğanda, balalar:

— Qarağız, qarağız äle, menä äkämät!—dip qıçqırdılar. Monı işetkäç baqanıñ yöräge çığarğa citep tibä başladı. İkençe ber avılda zurlar:

— Qarağız, qarağız äle, menä äkämät!—diyeştelär. «Monı uylap tabuçınıñ ürdäklär tügel, ä min ikänen belälärme ikän alar!?» — dip uyladı baqıldıq. Alar öçençe avıl östennän ütkändä dä:

— Qarağız äle, qarağız, nindi äkämät bu! Bu xikmätne kem uylap çığardı ikän? — dip qıçqırdılar.

Menä şunda inde baqa artıq tüzep tora almadı häm, böten dön’yasın onıtıp bar köçenä:

— Min! Min uylap taptım monı! — dip qıçqırıp cibärde, häm ul şulay qıçqıra-qıçqıra, mätälä-qadala cirgä töşep kitte. Bäxetenä qarşı ul qatı yulğa tügel, ä avıl çitendäge pıçraq bwağa töşep çumdı.

Ul tiz genä başın sudan çığardı da:

— Monı min! Monı min uylap taptım!—dip qıçqırdı.