​
​

Altın balıq

Borın zamanda bula ir belän xatın. Bolar balıq totıp qaytalar da üzläre aşıylar, ä qalğan balıqnı patşağa iltep birälär.

Könnärdän ber könne bu balıqçığa altın balıq elägä. Bu balıqqa «Monı aşağan keşe batır ir bala taba» dip yazılğan bula. Balıqçı xatınına aşarğa quşa, ä xatın patşadan qurqıp aşamıy, patşa xatınına iltep birergä quşa. İre balıqnı patşağa iltep birä. Patşa balıqnı alıp qala da peşekçegä peşerergä quşa. Peşekçe balıqnı tazartqan çağında balıqnıñ qırğan täñkälären mäçe aşıy. Peşergäç: «Ber mäclestä dä min rizıqnı peşergäç qabıp qaramıyça mäcleskä çığarmıym», — dip, peşekçe tämen qabıp qarıy da patşa xatınına kertep birä. Şul könnän alıp mäçe dä, quxarqada, patşa xatını da avırlı bulalar.

Könnärdän ber könne mäçe balalıy, quxarqa da, patşa xatını da bala taba. Bolarnıñ öçeseneñ dä bik matur ir balaları bula.

Xäzer bolar isem quşu mäclese cıyalar. Patşa ulına Tsareviç iseme quşalar, quxarqa balasına Quxarqoviç, mäçedän tuğan balağa Quşqayıviç iseme. Öçese dä bik tiz üsep, cide-sigez yaş’lek vaqıtlarında batır yeget bulalar. Uynağanda üz yaş’lärendäge balalarğa qağılsalar da yeğa torğan bulalar. Şuña şähär xalqı bu balalar östennän patşağa caloba belän kilä. Xäzer patşa bu balalarnıñ öçesen dä şähärdän çığarıp cibärergä quşa. Çığarıp cibärgänçe bolar üzlärenä un potlı şar, un potlı çuqmar yasarğa quşalar. Annan şul şar belän çuqmarnı alıp yulğa çığıp kitälär. Bara bara zur ğına urmanğa barıp kerälär. Urmanda yöri torğaç, ber yortqa citälär. Yortnıñ utarında unbiş baş ügez dä bula. Urnaşqaç, bolar awğa çığarğa bulalar, öydä Tsareviçnı qaldıralar. Ul ber ügezne suyıp, qazanğa sala da aş peşerä. İt peşkäç kenä, üze ber qarış, saqalı biş qarış qart kilep kerä. Bu qart kilep kerügä aşarğa sorıy. İtne salıp birügä, bötenläy aşap beterä. İt betkäç, Tsareviçnı yaqasınnan borıp alıp, çäçennän öy stenasındağı yarıqqa qıstırıp quya. Qart çığıp kitkäç, Tsareviç kesäsendäge pıçağı belän çäçen kisep üzen qotqara da, tağın ber ügezne suyıp, iptäşläre qaytırğa yañadan it peşerä başlıy. İt peşep citmi, tegelär qaytıp citälär. Tsareviç öydä ni bulğanın bolarğa äytmi, yaşerä äle. İt peşkäç, bergäläp utırıp aşıylar da yoqlarğa yatalar.

İkençe könne irtän Quxarqoviç öydä qala. Ul da ber ügezne suyıp, aş peşergäç kenä, tağın üze ber qarış, saqalı biş qarış qart kilep kerä dä tağın it sorıy başlıy. Monıñ da peşergän iten aşap betergäç, Quxarqoviçnı asıp quya. Tegelär qaytıp kersälär, ni küzläre belän kürsennär: Quxarqoniç ülgän. Tsareviç anıñ niçek ülgän ikänen belsä dä, Quşqayıviçqa äytmi.

Öçençe könne öydä Quşqayıviç qala. Tsareviç üze genä çığıp kitä. Bu tağın ügez suyıp, it peşerä. İt peşkäç kenä, üze ber qarış, saqalı biş qarış qart kilep kerä dä it sorıy. Quşqayıviç: «İt üzebezgä dä citmi», — dip, itne birmi. Şunnan soñ qart moñarğa taşlanmaqçı bula. Bu yaqasınnan borıp ala da tegene, üsep utırğan ber ağaçqa çäçennän bäylän asın quya.

Berazdan soñ Tsareviç qayta da aşarğa utıralar bolar. Xäzer Quşqayıviç äytä: «Bernärsä bar äle monda, xäzer min sezgä kürsätäm», — dip çıqsalar, qart ağaçnı söyräp alıp kitkän. Ağaç österälep barğan ezdän barsalar, cir astına töşep kitkän. Anda töşärgä Tsareviçqa äytälär, ä ul töşärgä qurqa da, Quşqayıviç töşep kitä. Cir astında yöri torğaç, ber kömeş yort kürä. Yortqa kererlek tügel, qapqalar bikle. Bu qoyma östennän sikerep toşä dä yortqa kerä. Yortqa kersä, yaş’ kenä ber qız utıra.

Qız:

—    Sez adämi zattanmı? — di.

—    Adämi zattan, — di yeget.

—    Alaysa, sin xäzer ük çığıp kit, minem irem diü päriye, qaytıp kersä, ul sine aşar, — di.

—    Min aşatırğa kilmädem, sine qotqarırğa kildem, — di.

Alaysa, anıñ uynıy torğan şarı bar, sin şunı kütärep qara, — di qız.

Yeget kütärep qarasa da, diü päriye çaqlı ırğıta almıy.

—    Sineñ köçeñ aña citä almas äle, — di qız, — beraz suğışqannan soñ, ul siña sıra eçärgä äyter. Bezneñ ike miçkä sıra bar: berse köç kertä, ikençese köç beterä torğan. Sin sizdermi genä alarnıñ urınnarın almaştır, — di.

Ozaq ta tormıy, diü päriye qaytıp kerä. Qız yegetne yaşerep tora. Diü päriye, qaytıp kerü belän:

—    Adäm ise kilä, — di.

—    Sin adäm aşap qaytasıñ da, şunıñ ise kilä torğandır, — disä dä, diü päriye öydä keşe barın sizä.

Qız äytä:

—    Minem tuğanım kilgän ide, aşamasañ, kürsätäm, — di.

- Kürsät, kürsät, öç köngä çaqlı qunaq itäm, öç könnän soñ barıber aşıym, - di.

Yeget çığa, isänläşä. Aşıylar-eçälär bolar. Xäzer diü päriye, alıştanmı, bireştänme dip, hocüm itä başlıy inde. Yeget qurıqmıy: «Alıştan da, bireştän dä bulır», — di.

Bervaqıt körmäkläşä başlıylar, şul qızu belän tışqa çığıp kitälär. Tışqa çıqqaç, diü päriye yegetneñ başına suğa, yeget tez tiñenten cirgä kerä. Diü päriye dä, yeget tä alcıy. Diü päriye: «Äydä äzräk yal itep, änä şul miçkädän sıra eç», — dip, sıra eçärgä quşa, üze dä eçä başlıy. Yeget köç kertä torğan sıranı eçä, ä diü — köç beterä torğanın. Yeget, yañadan ğayrätlänep, diü päriyeneñ başın kisep, ärdänä itep öyep quya.

İkäw genä qalğaç, yaxşı itterep aşıylar eçälär, qız monı qunaq itä. Şunnan soñ qız yegetkä isemle qulyawlığın birä. Yeget ber atnadan soñ yulğa çığıp kitä. Çığıp kitä dä, yöri torğaç, altın yortqa barıp kerä. Barıp kergän yortnıñ qapqası bikle bula, ä qoymalar bik biyek. Şulay da yeget, niçek itsä itä, qoymağa menep qarıy. Qarasa, yaş’ kenä qız utıra.

Qız, monı kürep:

Sin adämi zattanmı? Adämi zattan bulsañ çığıp kit. Minem irem unike başlı diü päriye, ul sine aşar, — di.

Yeget:

—    Min annan qurqıp kilmädem, sine qotqarırğa kildem, — di.

Alaysa, anıñ ırğıtıp uynıy torğan ber şarı bar, sin şunı kütärep ırğıtıp qara, — di.

Yeget çığıp ırğıtıp qarıy, yaxşı ırğıta. Şunnan soñ qız: «Sineñ köçeñ bar, tik anı üterergä ük citmäs äle, — di. — Menä bezneñ alma baqçasında ike töp almağaç bar: şunıñ berseneñ alması köç kertä torğan, ikençese köç beterä torğan. Şularnıñ urınnarın alıştırıp caylap qına utırta alsañ, sin anı ciñä alırsıñ», — di.

Ozaqlamıy dön’yalarnı selketep diü päriye qaytıp kerä. Qız yegetne tiz genä yaşerä. Diü päriye, qaytıp kerü belän:

—    Öydä adäm ise bar, — di.

—    Yuk, sin üzeñ adäm aşap qaytasıñ da, şunıñ ise kiläder, — di.

Şunnan soñ bik nıq cikerenä başlağaç, qız äytä:

—    Timäsäñ, äytäm, minem ber tuğanım kilgän ide, — di.

- Tuğanıñ bulsa, öç köngä çaqlı qunaq itäm, öç könnän soñ barıber aşıym, — di.

Yeget çığa. İsänläşälär, utıralar, aşıylar-eçälär. Şunnan diü päriye yegetkä taşlana, suğışalar bolar. Suğışa-suğışa öydän çığıp kitälär tışqa. Tışta diü päriye yegetneñ başına suqqaç, yeget tez tiñenten ayağı belän cirgä kerä. Yeget tä diü päriyenä suqqan ide, diü päriye bäkäldän cirgä kerä. Xäzer ikese dä alcıy. Şunnan soñ diü päriye äytä: «Änä tege almağaçtan alma aşa», — di. Almanı aşağan sayın, musqulları üsep köç kerä moñarğa. Ä diü päriye almanı aşağan sayın xälsezlänä. Şunnan soñ yeget diü päriyen üterep, başların kisep alıp öyep quya. Qız çığa da diü päriyeneñ ülgänen kürep şatlana. Annan yegetne, öyenä alıp kerep, ber atna qunaq itä. Şunnan soñ üzen qotqarğan öçen isemle baldağın birä.

Xäzer inde bolar qız belän apalarına qaytalar. Annan apasın iärtep taw tişegenä kilep citälär. Tsareviç bolarnı taw tişegendä kötep tora. Başta ul olı qıznı, annan bawnı töşerep keçe qıznı tartın ala. Yañadan bawnı töşerep, Quşqayıviçnı tartıp almaq bulğan ide, yeget ikänen belgäç, bawnı kisep, anı şunda qaldıralar. Tsareviç isä, ike qıznı iärtep, şul uq şähärgä qaytıp kitä. Cir astında qalğan yeget Quşqayıviç çığu yulın ezli başlıy.

Ezlänä torğaç, sämruğ qoş oyasına kilep çığa. Qoş oyasında ike yomırqa bula.

Şularnı alam dip torğanda, qoş kilä dä: «Sin diü pärilären beterep bik yaxşı eşlädeñ, ä minem bala üsteräm dip salğan yomırqalarımnı alıp, miña naçarlıq eşliseñme?» — di.

Şunnan soñ yeget, yomırqalarnı quyıp:

—    Sin mine dön’yağa çığar inde, — di.

Sämruğ qoş äytä:

—    Sin ber miçkä it, ber miçkä su äzerlä, — di.

Yeget sorağan äyberlärne äzerläp kiterä dä, qoşnıñ östenä salıp, bergäläp oçıp kitälär. Oçqanda yeget qoşqa qorı cirdä su eçerä, sulı cirdä it aşata. Oçıp barğanda, it beten, qoş alcıy başlıy. Yeget üzeneñ bot iten kisep aşata. Şulay itep, dön’yağa çığıp citälär bolar. Cirgä töşkäç, qoş äytä yegetkä:

«Sin minem bülägem itep ber qawrıyımnı yolqıp al, ul siña kiräk bulır», - di.

Yeget qawrıynı ala, ä qoş üz yulı belän oça. Bara torğaç, yeget ber yelğağa oçrıy. Yelğa kiñ, arqılı çığarlıq tügel, ä küper kürenmi. Yeget qawrıynı suğa tığın, üze qawrıyğa yabışıp tege yakqa taba

çıqqanda, köç kilep qawrıy yarıla. Qawrıy eçennän üze ber qarış, saqalı biş qarış qart kilep çığa da yegettän bik qurqıp yalına başlıy:

- Min siña timäm, sin mine qotqar, — di. Yegetkä üzen ütermäskä quşa.

«Ber näsel-ırwıña da timäm», — dip yalınsa da, yeget riza bulmıy.

«Üteräm», — di.

- Sin mine ütermä, minem serle altın baldağım bar, şunı biräm, - dip, baldağın salıp birä.

Şunnan yeget sorıy:

—    Tağın berär hönäreñ barmı? — di.

Qart:

—    Yuk, — dip cavap qaytara.

Şulay digäç, yeget qartnı şunda uq üterä, gäwdäsen utta yandırıp, köl itep kitä.

Ul altın baldaqtan sızğıruğa, ber iärle at kilep töşä, xärbi kiyemnär belän. Yeget kiyemnärne kiä dä, atqa atlanıp, kürengän şähärgä bara. Şähärdä ber kvartirğa kerä. Kvartir xucasınnan sorıy:

—    Şähärdä närsälär bar? — di.

Xuca äytä:

—    Bezneñ şähärdä bügen patşa qızın anı qotqarıp alıp qaytqan yegetkä kiäügä birälär, bügen tuy. Tuyğa böten keşene dä çaqıralar, sin dä tuyğa barırsıñ, - di.

Şulay digäç, xuca tuyğa kitä, ä yeget barmıy. Tuy başlanır aldınnan patşa sorıy:

- Kiläse keşelär kilep betteme, kilmi qalğan keşelär yuk mikän? — di.

Tege keşe äytä:

- Bezdä ber yeget bar, ul kilmiçä öydä qaldı, — di.

Xäzer patşa yegetne alırğa keşe cibärä, yeget tağın kilmi:

—    Min cäyäü barırğa arıdım xäzer, at cigep kilsennär, — di.

Patşa, tiz genä tarantasqa at cigep, yegetne alırğa cibärä. Tarantasqa utırıp yulğa çıqqaç, yegetneñ avırlığınnan tarantas urtalayğa özelä. Patşa, yañadan tiz genä yaña arba eşlätep, yegetne kitertä. Yeget kilgändä, patşa qızı kilgän qunaqlarğa eçemlek öläşep yöri torğan bula. Yeget qulın, imennoy baldaqnı kürmäsennär öçen, qulyawlığı belän bäyläp quya. Qız monıñ qulın kürä dä: «Yeget, nigä sineñ qulıñ bolay bäylängän?» — dip çişep qarasa,

üzeneñ isemle baldağın kürä. Şunnan soñ qız yegetne ätisenä alıp kerä dä äytä:

«Äti, menä bezne qotqarğan yeget şuşı inde ul», — di.

Şunnan soñ Tsareviçqa bu qıznı birep, ä Quşqayıviçqa keçe qıznı birep tuy yasıylar.

Tsareviç ta, Quşqayıviç ta äle dä şulay patşa kiäve bulıp bergä toralar, di.