Akpamyk

Biri barmyş, biri ýokmyş. Öñde bir adamyñ 7 sany ogly barmyş. Bular aw awlap gün göryänmiş. Olaryñ ýekeje-de gyz doganlary ýokmyş. Bir gün ejeleri göwreli bolýar. Ejeleriniñ aý-güni dolan wagty, doganlar awa gitmekçi bolup, ejesine:

- Gyz doganmyz bolsa öýüñ gafsyna gurjak asyp goy, erkek bolsa ok-ýaý goy-diýip gidipdirler.

Bularyñ bir gyz dogany bolýar. Gafyñ agzyna gurjak asýarlar. Emma bir içigara aýal ýamanlyk edip gurjagy aýryp, ýerine ok-ýaý asýar. Doganlar awdan gelip, ok-ýaýy görüp:" biziñ gyz doganmyz bolmandyr"-diýip, öýkeläp bir dagyñ köweginde jaýlaşyp, aw awlamak geziberýärler. Yndi bular bu ýerde galsyn, habary täze bolan gyzdan alaýlyñ.

   Ene-atalary täze bolan gyzyñ adyna Akpamyk dakyp, ogullarynyñ gelerine gözleşýärler. Bir gün geçdi gelmediler, bir aý geçdi gelmediler, bir yyl geçdi gelmediler. Olar ogullaryndan tamalaryny üzýärler. Ene-atalary garry bolansoñ olaryñ ugruna çykyp bilmändirler, Akpamyga hem hiç zat aýtmandyrlar.

Aý geçip, yyl geçip, Akpamyk dokguz, on ýaşyna basýar. Bir gün goñşulary üme edýär. Yüñ saýdyrmak üçin goñşulardan ýardam soraýar, Akpamygyñ ejesine hem gelip:

- Gyzyñ ümä ber!-diýip soraýarlar.

Ejesi: Honha, özi razy bolsa gidibersin-diýip jogap berýär.

Akpamyk hem göwünli bolup, ümä barýar. Yşläp oturan aýallaryñ biri Akpamygy synajak bolup:

- "kimiñ erkek dogany bolsa düypde otursyn, kimiñ erkek dogany bolmasa aşakda ojak başynda otursyn"-diýär.

Akpamyk baryp gapyñ agzynda oturýar. Bir garry aýal:

-"Weyi, keygim, sen ýokarrak geç"-diýär.

Akpamyk: "Enejan meñ erkek doganym ýok"-diýär.

- "Wah, gyzym, iyliñ birki dogany bolsa, señ ýedi sany goç ýaly doganyñ bar, ýokary geç, ýokarrak"-diýär.

Akpamyk geñ galyp:

- "Men bu wagta çenli muny eşitmändim"-diýär.

Garry daýza: "Gyzym, olar garry bolansoñ, özleri gidip bilmeýärler, sen gider diýip, aýdan däldirler. Señ doganlaryñ Gök dagyñ bir gowagynda ýaşaýarlar. Men saña ejeñe nähil aýtdyrmasy öwredeyin. Sen barda: "Eje maña gawurga edip ber!" diýi, edip berse ony her zat bilen berse alma,"eliñ bilen ber!"-diýip aýt, gazanyñ üstünden eli bilen "al" diýip uzatsa, eliniñ daşyndan gaýym tutup, doganlaryñ ýerini sora"-diýär.

Akpamyk öýe gelip:

- "Eje, kelläm agyrýar, gawurga edip bersene"-diýär.

Ejesi derrew gawurga edip berýär. Ol gawurgany gazanyñ üstünden uzadanda Akpamyk, ejesiniñ eli gaty gysyp, doganlarynyñ ýerini soraýar. Ejesi gyzgyn hawra çydaman, olaryñ ýaşaýan ýerlerini aýtýar.Soñra ejesi:

- "Gyzym, olary tapjak bolsañ, men saña bir köke bişirip bereyin, şoni tirle-de gidiber, köke nirede dursa doganlaryñ şol ýerde dir-diýär.

Akpamyk pişigini ýanyna alyp, kökejigini tirläp gidiberýär. Biraz ýöränlerinden soñ, Akpamyk dem-dinç almak üçin ýoluñ gyrasynda irkilýär.Pişik ajygyp, kökäñ bir kenaryndan gädip iyýär. Akpamyk oýanyp ýöla düşüp gitjek bolanda, ýañky kökeji tigirlemeýär. Aglap oturşuna bir atly gelip ondan näme diýip aglaýanyny soraýar, Akpamyk hem bolan zady aýtýar, onda ol adam:- "Gädilen ýere palçyk ýavşyrsañ bolar"-diýär. Akpamyk ýene-de kökesini tirläp gidiberipdir.Köke baryp Gök dagyñ bir ýerinde durupdyr. Görse uly bir gowagyñ içinde bir topar ganly geyim bar, bir näçe bölek et hem asylyp goylupdyr.

Akpamyk bu geyimleri yuwup, etden nahar bişirýär.Birden bir topar adam gelýär. Akpamyk bir  ýere bukunýar. Doganlary gelip görseler, öñki ýali däl, nahar bişirgili, geyimler yuguly. Bular geyimlerini çalşyryp, iýip-içip arkaýyn ýatýarlar. Ertir awa gidýärler. Akpamyk ýene ganly eşikleri yuwup, nahar taýýarlap bukunýar. Doganlar gelip görseler, düynkiden hem gawy edilip goylupdyr. Olar: "Geliñ, birimiz galyp,  muny kim edyändigini bileyli" diýip maslahatlaşýarlar. Ylkiji gezek uly dogany galýar, ol gaty ýadaw bolansoñ derrew uwklaýar. Akpamyk onuñ uwklanyny bilip, geyimleri yuwup, nahar bişirip, ýene-de gizlenýär. Doganlary gelip görseler, öñki ýaly nahar taýýar, geyimler bolsa yuwguly diýär.

Olar :"kim edýärka?" diýip sorasalar, uly dogan:"Men uwklap galypdyryn" diýär. Ertesi ondan kiçi dogany saklanypdyr. Bu hem uwka gidip galýar. Garaz bularyñ altysy bilebilmändir. Ahiri in kiçi dogany öýde galypdyr. Uwklamaz ýaly gülbiyke barmagyny dilip, duwz sefipdir, awudan gözüne uwky gelmändir. Görse bir gyz çykyp, geyimleri yuwup,asym asmaga duranda, dogany baryp:

- ins bolsañ-da, jyns bolsañ-da dur-da nämedigiñi aýt-diýär.

Akpamyk:- "Men siziñ doganyz "- diýipdir.

Bular tanşyp, beyleki doganlary gelyänçä, nahar taýýarlap, soñra kiçi dogany beyleki doganlarynyñ öñünden buwşlap çikipdir.Doganlar begenip, Akpamygy keygiñ yiligi bilen bakyp başlapdyrlar.

Aradan birnäçe gün geçýär.Bir gün Akpamyk öý süvrüp ýörka, bir kişmiş tapyp, "pişim-pişim" diýip, pişigini çagrypdyr. pişigi gelmändir, onsoñ kişmişi Akpamygyñ özi iýipdir.

Bir salymdan soñ pişigi gelip:

- "Näme diýip çagyrdyñ?"- diýip soraýar.

Akpamyk:

- "Bir kişmişjik tapdym, şony saña bereyin diýip çagyrdym"

diýipdir.

- "Hany nätdin?"

- "Gelmansoñ özüm iydim"- diýär.

Pişik:

- "Onda men ody söndürjek"- diýär.

Akpamyk:

- "Men çakmak daş bilen od ýakmagy bilmeýärin"- zordan pişigi

köşetýär

Ýene bir gün Akpamyk öý süvrüp ýörşine bir igde tapyp:

"Pişim-pişim" diýip pişigini çagyrýar. Pişik gelmänsoñ, ony özi iyýär. Bir salymdan soñ pişik gelip:

- "Meni näme diýip çagyrdyñ"- diýip soraýar.

- "Bir igde tapdym,şony berjekdim, gelmänsoñ özüm iydim"- diýär.

Pisik:

- "Onda ody söndürerin"- diýip, Akpamygyñ oduny söndürýär.

Akpamyk çakmak bilen od  ýakjak bolýar başarmaýar, nahar hem giyjä galyp barýar, ahyry töweregine göz aýlaýar, görse, bir ýerden tüsse çykýar. Akpamyk:" şol tüsseden od getireyin" diýip ugraýar. Baryp gafydan salam berip girýär welin görse bir çal döw otyr.

Döw Akpamygy görüp:

-" Şonça salam bermedik bolsañn, iki yüzüp, bir ýalmardym"-diýip, soñra:

- "Gel giyzym, meniñ başymy gözläp ber!"

Akpamyk biraz salym döwüñ saçyny  gözläp berýär, soñra:

- "Men od diýip geldym, gaýtjak"- diýär.

Döw:

- "Hany sen etegini tut!"- diýip, Akpamygyñ etegine ilki bir köz atyp, iyzyndan kül goyup,soñra od goyup: " bar gyzym'' diýip ugradýar.

Akpamyk ody alyp ugraýar, ýañky köz etegini deşip, ondan kül dökülüp, iyz bolup gelipdir, Akpamygyñ mundan habary ýokmyş. Öýe gelip nahary bişirýär. Doganlary awdan gelip, ertesi ýene awa gidýärler.Ýañky döw küli iyzarlap, akpamygyñ öýni tapýar. Akpamyk döwi görüp, gafyny içinden bekläp oturýar. Ol gafa gelip:

- "Gafyny aç, ýa-da barmagyñ birini gafyñ arasyndan çykar"- diyýär.

Akpamyk barmagyny çykarýar. Döw barmakdan gaýym tutup, bir temen bilen deşip, ganyny sorup, soñ:

- "Doganlaryña aýtsañ, iýerin"- diýip,gaýdýar.

Akpamyk gorkusyndan doganlaryna aýdmaýar.Döw her gün gelip, Akpamygyn ganyndan sorup gidýär. Akpamyk gün-günden    horlanyp reñki saralýar. Doganlary:"näme bolýar" diyselere:"hiç zat bolanok" diýär.

Doganlary:

- "Geliñ şuny biljek bolaýlyñ"- diyşip, awa ugran bolup, bir ýerde bukunyp ýatýarlar.

Akpamyk iyşlerini bitirip, döwüñ geler wagty bolanda, gafyny içinden bekläp oturýar. Gan içmäge öwrenen döw gelip, gafyny kakýar, doganlar ýedi ýerden dofulyp, döwüñ janyny asmanda kaýarlar. Emma onuñ kellesi: "çöpden-çörden kän bolup gelerin" diýip, togalanyp ötegidýär. Akpamygyñ doganlary onuñ iyzyndan ýetip bilmän galýarlar. Birnäçe wagt geçip-geçmänkä, ol kelle bir näçe döw bolup gelip, ýedi doganyñ ýedisini hem öldürüp, etlerini iýip, süñklerini taşlap gidýär. Akpamyk bir keygiñ derisiniñ aşagynda giyrip bukunýar. Döwler ony görmeýärler.

Döwler gidensoñ, Akpamyk doganlarynyñ süñklerini bir ýere yygnap, olary keyik hamy bilen basyryp, bir aty münüp, oba-oba aýlanyp, bilimli adamlardan doganlaryny nädip diyreldip boljagyny sorap ýörkä, ahyry bir garry aýalyñ üstünden barypdyr.

Garrl aýal:

- "Gyzym, doganlaryny diyreltmek gaty gyn iyş"- diýär.

Akpamyk: "Gyn hem bolsa aýt" - diýär

Garry aýal:

- "Akmaýa diýen bir düýe bar, onuñ süydünden getirip,olaryñ üstüne sepseñ, jana gelerler. Akmaýa adam görse iyyändir, südüni almak añsat däldir.Ýöne köşegi hamrakdyr, ol kömek berer"- diýär.

Akpamyk düýe saglanda deriden bolan ýanlik alyp akmaýanyñ ugruny gözläp ýola düşýär. Bir gün akmaýanyñ köşegini tapýar. Köşek Akpamygy görüp, oynap, bökjekläp ýanyna gelýär. Akpamygyñ yüzünden-gözünden siypap, gerek zadyny aýtýar.

Köşek:

- "Bolýar,ýöne enem bilse, ikimizi hem iýer, sen meniñ goltugumyñ aşagyna giyrip, tüýe gafsanyp bar, men emip ýanlyga guýaryn"- diýär. Düýeleriñ garyn we goltuk aşagynda köp tüy bolýar.

Akpamyk:

- "Bolýar"- diýip, köşiegiñ tüyne gafsanyp oturýar.

Köşek enesiniñ ýanyna baran mahaly akmaýa:

- "Adam iysy bar"- diýär.

"Enejan, adam näme iyşlesin?!"- diýip köşek ýalbaransoñ, akmaýa emdirip başlaýar. Akpamygyñ ýanlygy dolansoñ, köşek usullyk bilen, aýrylyp, otlan bolup, arany açyp ugraýar. Akmaýa-da bir zada şek edip,köşegiñ izindan seredýär Köşek otlan bolup, Akpamygyñ atynyñ ýanyna barýar. Akpamyk köşege "sag bol" diýip, süydi alyp gitýär. Akmaýa muny görüp, topulýar. Akpamyk ýetdirmeýär. Akmaýa köşegine bakyp:"gara daşlar bol sen balam"- diýip gargyş edýär. Köşgi şol ýerde daş bolup doñup galýar.

     Köşegi doñup galansoñ, Akmaýanyñ hem ol ýerde durasy gelmeýär, bu eden iyşine her näçe ökünse-de peydas degmändir. Emjegi bolsa süytden dolup, azary artypdyr. Ahyrsoxñ näderini bilmän, asmana göterilip gidenmiş. O1 asmanda köp wagtlap aýlanyp gezenmiş. Onuñ asmanda ýörän ýoluna bolsa, süydi seçilip gidenmiş, olaryñ her damjasy bir yyldyza öwrülenmiş, "akmaýanyn ýoly" diýilyän yyldyzlar hem şeydip döränmiş diýärler! Bu gürrün munda galsin. Yndi habary Akpamykdan alaýly.

  Akpamyk akmaýanyñ süydüni getirip, doganlarynyñ süñklerini ýerbe-ýer goyupdyr, emma biriniñ ýagyrnysynyñ süñküni tapmandyr, ony döw çeynäpmi, nädipmi, garaz tapyp bilmändir. Akpamyk süñkleriñ üstüne süydi sepip, bir gara keçä dolapdyr. Birnäçe wagt geçenden soñ, doganlary asgyrşyp:

- "Aý, kän ýatypdyrys"- diýip, ýerlerinden galýarlar.

Akpamyk bulara hemme eden iyşini aýtýar. Doganlary  Akpamygyñ özleri üçin beyle çepa çekendigini bilip, ondan köp razy bolýarlar. Hemme doganlary bütiyn bolup, iñ kiçileriniñ ýagryrn süñküniñ biýisi kem bolupdir.

Ýedi dogan täzeden öñki ýaly awa çykýarlar. Akpamyk, olary öýerip, her haýsyna gelin alyp berýär. Doganlary, Akpamygy öñküdenem gawy görýärler.

Olaryñ aýallary: "Biziñ ärlermiz bizi Akpamykça görmeýärler, geliñ bir maslahat edeyliñ! '' diýärler .

  Yñ uly doganlarynyñ aýaly:

- "Geliñ, Akpamygy basyp, bogazyna, gurşun guýaýlyñ"-diýär.

Yn kiçi doganynyñ aýalyndan başgasy razy bolýar.

Akpamygyñ kiçi gelnejesi:

- "Beyle iyş etmek bolmaz"- diýip, garşy bolanda, başgalary:

  -"Señ hem bogazyña gurşun guýarys"- diýip, ony gorkuzypdyrlar.

   Bular Akpamygy basyp, bogazyna hem gulagyna gurşun guyýarlar. Akpamyk lal hem ker bolýar. Yñ kiçi gelenjesi bu iyşe goşulmaýar. Ýöne gorkusyndan hiç zat aýdyp bilmändir. Şondan soñ, Akpamyk gün gitdigiçe horlanyp başlaýar.

Doganlary:

- "Näme bolýar?"- diyseler hem Akpamyk jogap bermeýär.

Yñ uly gelnejesi:

-"Men Akpamyga näme bolynyny bilýärin, oña är gerek, yürejigine kär gerek"- diýär.

Agalary:- "Kimi halasa barsyn"- diýärler

kiçi gelnejesi: - "Muny bir akmaýa mündürip göýberiñ" diýär.

Doganlary bir akmaýany kejebeläp, bezäp, Akpamygy mündürip göýberýärler.

Şol wagtda padyşa bilen weziriñ ogullary awa çykanmyşlar. Görseler çölüstanyñ çetinden bir gara görünýär Gel-gel, üsti bezegli kejebeli maýa öz ugruna otlap ýör.

Padyşanyñ ogly:

- "Yçi meniñki"- diýär.

Weziriñ ogly:

- "Daşy meniñki"- diýär.

Ykisi at salyp barýarlar, görseler kejebäniñ içinde bir gyz bar, iyme-içme-de seret-de otur.

Bular baryp:

- "Aý, gyz, insmysyñ, cynsmysyñ dillen"- diýärler.

Jogap bolmandyr.?"Lal bolsa-da bolýar"-diýip, ony padyşanyñ ogly özüne aýal edýär. Aradan bir yyl geçýär.Olaryñ bir ogly bolýar. Bu oglan dörd-bäş ýaşýar. Akpamyk onda-da dil açmaýar.

Padyşanyñ ogly:

- Akpamyk-a sagaljak däl, gel, ýene bir aýal alaýyn-diýip gelin gözlemäge çykýar.

Akpamyk öz içinden:"bu betbagylyk hemme ýerde maña ziýan getirýär" diýip, gahary  gelip, çörek, zad bişirmän oturýar.

Akpamygyñ ogly   gelip:

- "Eje, çörek"- diýär.

Akpamyk geplemän, ogluna çörek hem bermän, gynanyp oturan. Ogly gahary gelip, ejesiniñ ýeñsesinden kakyp:" eje çörek diyän" diýip iteleýär welin, Akpamygyñ bogazyndaky gurşun ''lak'' edip gaçýar, şeydip onuñ dili açylýar.

Akpamyk:

- "Oglum, gulagyma-da bir ur!"- diýär.

Ogly gulagyna urýar, gulagyndaky hem gaçýar, gulagy hem açylýar."Beyleki gulagyma hem ur" diýär, ogly ol gulagyna  hem urýar, Akpamygyñ ol gulagundaky gurşun hem gaçyp, sag adam bolýar.

Padyşanyñ ogly hem bir aýal alyp gelýär. Bular gelen wagty Akpamyk süyt gaýnadyp oturanmyş, birden süyt çogup, gazanyñ daşyna dökülip başlaýar. Täze gelen gelin atyñ üstünden:

- "Akylsyz aýal, süyt döküldi !"- diýip, gygyrýar. Heniz gelip atdan düşmedik geliniñ beyle zäherli sözlerine Akpamyk:

Geline bak, geline,

Gele-gelmän diline,

Geler eýer gaşynda,

Gözi ojak başynda-

diýip jogap berýär.

   Şondan soñ şazadanyñ buyrugy bilen Akpamygyñ dili acylany üçin jar üstüne jar çekdirip, toy-tomaş etdirjegini bildirýär.Täze alan gelini atdan düşürmän iyzyna iyberip, Akpamyk bilen hoş ýaşaberýär.

   Akpamyk doganlarynyñ gelerine umytly bolup, ogluna altyn aşyk ýasap, aşygyñy atañda:

"- Akpamygyñ ogly men,

Ýekýagyrnyñ ýegeni men,

Altyn aşygym, alça gop,

Ýedi daýymyñ başy üçin,

Yñ kiçisi Baýramdyr,

Baýram daýym başy üçin,

Altyn sakgam, alça gon!"

Diýip, öwretýär.

   Yndi habary Akpamygyñ ýedi doganyndan alaýlyñ. Olaryñ iñ kiçisi Baýram:

-"Bize şeýle ýagşylyk eden doganymyzy düyä mündürip göýberdik, bu yyl ýedi yyl boldy, öldümi, barmy, biziñ habarmyz ýok, geliñ onuñ ugruna çykaýlyñ" diýär.

 Başgalar hem muny dogry bilip, ýedi doganyñ her haýsy bir şäherden başlap ugraýar.

Ýekýagyryn bir şähere barýar, bir tofar aşyk oynap ýören oglanlary görýär. Yçinde biyriniñ elinde altyn aşyk, ol her gezek atanda:

- Akpamygyñ ogly men,

Ýekýagyrnyñ ýegeni men,

Altyn aşygym, alça gop,

Ýedi daýymyñ başy üçin,

Yñ kiçisi Baýramdyr,

Baýram daýym başy üçin,

Altyn sakgam, alça gon!"

Diýär.

Ýekýagyryn bularyñ ýanyna gelip:

-" Aý, oglan, ýene bir aýt !"- diýär.

Akpamygyñ ogly ýene aşygy atyp:

- Akpamygyñ ogly men,

  Ýekýagyrnyñ ýegeni men,

  Altyn aşygym, alça gop,

                   Ýedi daýymyñ başy üçin,

                   Yñ kiçisi Baýramdyr,

                  Baýram daýym başy üçin,

 Altyn sakgam alça gop!"

Diýär welin, daýsy ony tanyp:

- Hany, oglum, ýöri öýünizi görkez- diýär.

Oglanyñ iyzyna düşüp baýar, Akpamyk doganyny görüp, begip, hal-ahwal soraşýarlar. Akpamyk başyndan geçenleri biyr-biyr aýdýar.

Dogany bu zatlary eşidip gaty geñ galyr. Ol bir näçe gün galyp, iyzyna gaýtmakçy bolýar. Akpamyk bir topar möý-möjek tutduryp, ýedi halta tikip, haltalaryñ altysyny möý, çyiýandan dolduryp, birine bolsa nohutly kişmişden dolduryp:

-" Şu altysy uly gelnejelerime, şuny hem iñ kiçi gelnejeme ber!"- diýip, nohutly kişmiş salnan haltany aýratyn görkezýär.

Baýram öz obasyna gelip, her aýala bir haltany berýär.

Aýallar:

- "Baldyzymyz sowgat iyberipdir"- diyşip, haltalara ellerini sokýarlar welin, ellerinden möý-çyýan çakyp, öldire getirýär. Yñ kiçi gelnejesi haltany açyp görse içi doly nohutly kişmiş diýär.

  Ýekýagyryn doganlaryny çagyryp, Akpamygyñ başyndan geçen günlerini aýdip berýär. Ýedi dogan:" Akpamagýa şeyden bolsalar, aýallarmyzy ýok etmeli"- diýip geñeşýärler.

Akpamyk doganlaryndan hoşhal bolup, rahat hem bagytly ýaşaberýär. Doganlary hem täzeden öýlenip, hamrak gelinler alyp maksat-myradlaryna ýetip, Akpamyk bilen baryş-geliş edip agzybirlikde ýaşap ýörler.