Aq büre

(tatar xalıq äkiäte)

Borınğı zamanda bar ide ber patşa. Anıñ dürt ulı bar ide. Ber zaman patşa, xatını belän ikäw, yaxşı atlar, yaxşı arbalar cigep, yalan-yapan saxrağa çıqtılar. Saxrada yatqan vaqıtlarında, tönneñ ber mizgellärendä, bolarnıñ çatırların bik qatı cil isep kütärep taşladı. Şul uq vaqıt havadan ber diw patşası päyda bulıp, monıñ quyınındağı xatının kütärep alıp kitte. Şul säğat’ patşa uyanıp, quyınındağı xatınınıñ yuklığın belep, tiz genä quçerın uyatıp, ikäwläp ezlärgä kittelär. Bolar şul tönne ezläp, xatınnı taba almıyça, tañ atqaç üzeneñ şähärenä qayttılar. Patşa at citkän cirgä at cibärep, xat citkän cirgä xat cibärep, törle yakqa ezläwçelär cibärep xatınnı ezlärgä totındı.

Xatınnıñ yuğalğanına tämam ber yel bulğan vaqıtta, patşanıñ ölkän ulı uqudan, uqwın beterep, atası yanına qayttı häm atasına äytte:

– İnde, äti, min uqunıñ çigenä çıqtım. Sin inde miña änine ezlärgä ber yel röxsät bir, – di.

Atası moñardan soradı:

– Röxsät ittem, siña nilär birim? – dip.

Atasınnan üzenä yuldaşqa ber yöz soldat alıp, ber yelğa citärlek aqça, azıq-tölek alıp, anasın ezlärgä çığıp kitte. Kitkännän kittelär. Ay kitep, yel kitep, äylängän cirdä äylänmä üsep, tulğanğan cirdä qızıl tubılğılar üsep, taşqa tarı üskändä, bozğa boday üskändä, anı şatır-şotır urıp yatqanda, bolar barıp cittelär bik quyı ber urmannıñ eçenä. Şul urmannıñ eçe belän, beläk buyı trubqanıñ qwışı belän barıp yatqan vaqıtta kilep cittelär ber sunıñ buyına – saxralıq cirgä.

Şunda patşanıñ ulı uyladı: «Bez şunda berär kön yal itep, atlarıbıznı aşatıp kitärbez», – dide. İptäşläre, atlarınnan töşep, qwışların qorıp, şul uq säğat’ su ezlärgä kittelär. Sunı alıp kilep, aşların peşerep, aşap utırğan çaqta, patşa ulınıñ çatırına ber Aq büre kilep sälam birde häm äytte:

– Äy, axmaqlar, kem röxsäte belän minem urmanıma kerep, ülännärne taptap yörisez? Röxsät yuk, xäzer çığıp kitegez, – dide.

Patşa ulı:

– Sin üzeñ qaydan kildeñ, şunda kit. Menä minem yöz soldatım bar, xäzer attırırmın da üterermen, – dide.

Bu süzlärgä Aq büreneñ açwı kilep, haman da bolarğa monnan çığarğa quştı häm qudı. Quğan sayın çıqmağaç, Aq büreneñ açwı kilep bolarğa qarap ber doğa uqıp örgän ide, bar da torataş bulıp qattılar.

İnde bez kilik patşanıñ üzenä. Biş aydan birle ulınnan xäbär kötte. Altı ay kötte – ulınnan hiçber xäbär-xäter yuk. Ber yeldan soñ uqıy torğan ike urtançı ulı uqudan qayttılar. İsänlek-sawlıq soraşqannan soñ, bolar da atalarınnan röxsät soradılar:

– Bez dä änine ezlärgä çığıyk, – didelär. Patşa bolarğa taba qarap:

– Olı abzağıznıñ kitkänenä inde ber yel buldı, hiçber xäbär-xätere yuk. İnde min, sezdän ayırılıp, berüzem nişlärmen? – dide.

Bolar atalarınıñ ay-vayına qaramıyça, härkönne röxsät sorıylar ide. Ber dä berkönne bolarnıñ ataları, bik küp sorıy torğaç, bolarğa da ber yelğa röxsät birde.

– Läkin ber yeldan artıq yörergä röxsät yuk, – dide. häm bolar da, atalarınnan yözär atlı soldat alıp, ber yelğa aqça, azıq-töleklär alıp, ağay-ene, ataları belän sawbullaşıp, ike yöz dä ike keşe bulıp, yulğa çığıp kittelär; irtä kittelär, kiç kittelär, art itäkläre cirdän kitte, tökerekläre bildän kitte, at östenä yatıp, ağaç mıltıqlar atıp, muyınnarı aladay bulğan çaqta, bitläre turğayday bulğan çaqta barıp cittelär bayağı urmannıñ ber yak çitenä.

Bolarğa da bik yaxşı su, ülänlek oçrap, yal itärgä tuqtadılar. Näm atlarınnan töşep, çatırların qorıp, su ezläp alıp kilep, aş peşerep aşarğa utırğan çaqta, bayağı Aq büre kilep citep, bayağıça:

– Kem röxsäte belän kilep, bu çaqlı soldat, atlar belän urmandağı ülännärne taptap kilep kerdegez? – dide. – Hiç röxsät yuk, – dip bolarnı da qwa başladı.

Bu patşanıñ ulı ike yöz atlı ğaskärenä tayanıp, Büredän alayraq açulanıp:

– Sin üzeñ qaydan kildeñ, şunda kit, – dide.

Bolarğa yaxşılıq belän berniçä äytkännän soñ, tıñlamağaç, Aq büre bayağıça ber äfsen uqıp örgän ide, bolar da torataş bulıp qattılar.

İnde bez tağın patşanıñ üzenä kilik. İñ ölkän ulına ike yel, urtançılarına ber yel bulğan çaqta, töpçek ulı mädräsädän uqudan qayttı. Qaytıp kerügä, atasınnan isänlek-sawlıq häm abıyların soraşıp, xäbär-xäterdän soñ patşa moñarğa:

– Menä iñ ölkän abıyıñnıñ kitüyenä ike yel, urtançılarına ber yel buldı, hiçber xäbär-xäterläre yuk, – dide.

Monı işetkäç, töpçek ulı:

– İnde alar qaytmadı, berär xäl bulğandır. Miña da röxsät bir dä, min dä kitim, – dide.

Patşa:

– Min sinnän dä ayırılğaç, kemgä qarap torırmın, yuğalğannar yuğala torsın, ämma siña hiç röxsätem yuk, – dide.

Bu atasına kön-tön irek birmiçä sorıy torğaç, atası moña da röxsät birsä dä birde, birmäsä dä birde. Atası moña röxsät birmäskä telägäç, ul:

– Äti, min sine ğaskär sorap, azıq sorap borçımıym bit, miña barı ber yelğa, qaya barsam da citärlek itep, aqça ğına bir, – dide.

Moña qarşı atası citärlek aqça birde.

Ber bik yaxşı atqa yaxşı iär salıp, allağa tapşırıp, yulğa çığıp kitte. Şul könnän soñ, küp aylar, küp könnär, säğat’lär, küp minutlar kitkännän soñ, älege abzaları yatqan urmannıñ çitenä bu da yalğızı barıp citte. Bu da urmannı ütärgä teläp bara torğaç, yul buyında ber bik häybät alanğa oçradı. Häm: «Bik küp könnärdän birle min atımnı yal ittergänem yuk, tuqta, monda beraz tuqtap aşatıym», – dip, atınnan töşep, ber zur tiräkneñ botağına atnıñ başın yuğarı kütärep

bäyläp quydı. Muyınındağı mıltığın qorıp, üzenä aşarğa berär qoş atıp kilä almammı ikän dip, urmannıñ eçenä kerep kitte. Ber un adım ğına kitkän ide, bayağı Aq büre kilep oçradı häm äytte:

– İ yeget, sin monda nişläp yöriseñ, qaya barasıñ, qaydan kildeñ? Monda minem röxsätemnän başqa ülännärne taptaw citmägän, tağı urmandağı qoşlarnı atarğa barasıñ, – dide.

Yeget büregä:

– Änä ul kürenä torğan qoşnı atıp alıp, üzemä peşerep aşarğa uylağan idem. Bik arıdım, taldım. Bik yeraq cirdän kildem. İnde alay bulğaç, sineñ röxsäteñnän başqa min monda ber eş tä eşlämim, qoşıñnı da atmıym, atımnı da aşatmıym. Änä küräseñ, atımnıñ başın yuğarı kütärep bäyläp quydım. Çığam da kitäm, – dide.

Büre aña qarşı:

– İnde, yeget, min sine küräm, üzeñ kürkäm, süzeñ yam’le, hiçber qarşı kilgän cireñ yuk. Alay bulğaç, min siña urmanımda yörergä, atıñnı aşatırğa, qoşlarımnı atarğa röxsät ittem. Telägäneñne eşlä. Tik menä bu kürengän qoşnı atma. Änä tege zur tiräkneñ artında ber qoş bar, tiräkneñ başında utıra. Bar da şunıñ kükrägenä tözäp at. Ber atuda yeğılır da töşär. Annan soñ alıp qayt ta tazartıp peşer. Aş aşarğa min dä kilermen, – dip äytte dä üz yulına kitte.

Yeget büreneñ süzen tıñlap, tiräkkä yaqın barıp, qoşnı kürep, kükrägenä tözäp mıltığınıñ çaqmasın suğıp cibärgän ide, qoşnıñ näq kükrägenä barıp tide dä äylänep töşte. Soñra yeget, atı yanına alıp qaytıp, arçıp quydı. Üzeneñ çatırın qorıp, aş xäzerläp, atın ülängä cibärep, älege Aq bürene kötep qaldı. Monıñ çatırı yanına iskärmästän genä ber yaktan ber yaş’ kenä yeget kilep çıqtı da moña sälam birde. Yeget tä, yaktı çıray belän qarşı alıp, xäzer bulğan aşnı quyıp, çatırğa monı da aşarğa çaqırdı. Qunaq yeget tä, süzne tıñlap, çatırğa kerep utırıp, aşıy başladılar. Qarınnarı bik aç bulğanğa kürä, xäzerlängän aşnı tämam aşap beterä yazdılar. Şul çaqta kelt itep patşa ulınıñ isenä Aq büre töşte häm: «Aña quyarğa inde aşım azaydı; betep ük bara, kilä qalsa, ni quyarmın», – dip yörägenä qurqu töşte.

Qunaq yeget monıñ uylağanın kürep:

– İ dustım, yaxşı ğına, küñelle genä utırğan çaqta, ällä ni küñelsezlänep kitteñ. Närsä uylıysıñ, nik eçeñ poşa? – dip sorağaç, yeget qoş atwın, Aq büreneñ oçrağanın, anıñ belän bergä aşarğa väğdä quyuların – barın da ayırmaçıq itterep baştanayak söyläp birde:

– Xäzer şul Aq büre kilsä, ni aşatırmın ikän dip uylıy başladım, – dide.

Qunaq yeget aña qarşı:

– Äy, yeget, sin anıñ öçen ber dä qayğırma. Ul büre bulıp kürengän närsä min idem. Minem citmeş törle hönärem bar, citmeş törle surätkä kerä alam, – dide.

Şunnan soñ yegetneñ qayğısı betep, başqa närsälär şlerta totınıp, üzeneñ qaya, ni öçen yulğa çığwın, anası-nıñ yuğalwın, ağalarınıñ anı ezlärgä kitep tä yulda yuğalıp qaluların – barın da baştanayak söyläp birde.

Aña qarşı Aq büre:

– Yä, yeget, sin ul ağalarıñnı xäzerge köndä isän-saw dip uylıysıñmı? – – dide.

Yeget aña qarşı:

– Min, älbättä, alarnı isännär dip uylıym. Çönki alar ber bozıq yulğa, yaman uy belän kitkän keşelär tügel, öç ağam öçese dä yözär atlı soldat belän häm aqça, azıq belän çığıp kitkännär, – dide.

Aq büre moña qarşı:

– Soñ sin ul ağalarıñnı kürsäñ tanır ideñme? Äydä äle monda, min sine ber cirgä alıp barıym, – dip, iñ olı ağasınıñ torataş bulıp qatqan cirenä alıp kitte. Alıp barıp, östenä kükle-yaşelle mük üsep betkän taş yanına kiterep:

– Menä bu närsä, sin tanıysıñmı? – dip kürsätte. – Alay bulğaç, sin belmäsäñ; min äytim: menä busı sineñ ölkän ağañ, änä ul yanında yatqan taşlar anıñ batır soldatları. Alar minem süzemä qarşı kildelär dä, min alarnı menä bu surätkä kerttem, – dide.

Yeget, bu taşlarnıñ ağası häm ğaskärläre ikänen belgäç, küñele neçkärep yelap cibärde. Aq büredän alarnı yañadan äwvälge qıyafätlärenä qaytarwın sorap yalına başladı.

Aq büre yegetkä:

– Yarıy, min sineñ süzeñne tıñlap, alarnı äwvälge qıyafätlärenä qaytaram. Mägär sineñ bu ağañ häm ğaskärläre sineñ eşkä vä siña yuldaş bulırğa yarıy torğan keşelär tügel. Terelgäç tä sin alarnı tiz genä şähäregezgä qaytarıp cibär, – dide.

Şunnan soñ Aq büre, tiskäre yakqa qarap, ozın ber doğa uqıp, taşlarnıñ öslärenä örgän ide, bar da sikerep torıp, üzläreneñ iske qıyafätlärenä kerep, qaysı mıltığın tota, qaysı atın iärli, qaysı tämäke törergä başladılar. Bolar-nı kürep patşa ulı:

– İ yegetlär, tizräk bulığız. Bez bik ozaq yoqlağan ikänbez. Tizräk üz yulıbızğa kitik, – dip qıçqırğan ide, bu ike yeget kilep, sälam birep, bik häybät läp küreştelär.

Patşanıñ ölkän ulı, älbättä, monı tanımadı. Enese, ağasına üzeneñ kem bulğanın söyläp:

– İ ağay, min sineñ iñ keçkenä eneñ bulam. Sez min uqığan çaqta änine ezlärgä dip kitkänsez häm niçä yellardan birle äti sezne kötsä dä, sezneñ hiçber xäbär bulmağaç, yelıy-yelıy küzsez qaldı. İnde min dä sezneñ arttan, ätidän röxsät sorap, änine ezlärgä dip çıqtım. Bu urmanğa kilep, Aq büregä oçradım. Sez, añarğa qarışıp, üzegezne üzegez hälaq itkänsez. Ämma min, anıñ belän duslaşıp, soraşıp, sezneñ monda ikänlegegezne beldem häm añardan sezne äwvälge surätegezgä qaytarwın ütendem. Ul da, mine qızğanıp, sezne ayakqa torğızdı. İnde sez saw-sälamät köyençä kire öygä qaytıp kitegez, – dide.

Bu süzlärne işetep, ağası üz ğaskärläre belän bergä şähärenä qaytıp kitte.

Soñra urtançı ağaları yanına barıp, al arnı da äwvälge surätlärenä qaytarwın Aq büredän ütende. Aq büre tıñlasa da, bolardan hiçbersen üzenä yuldaş itep alırğa yaramağanlığın belderde:

– Bik kiräk bulsa, üzeñ teläsäñ, barı üzeñnän ber yaş’ zur ağañnı ğına alıp qalırsıñ. Başqaları sineñ eşkä yaramaslar, alar qaytıp kitsennär, – dide.

Bayağı kebek büre ber doğa uqıp, bolarnı da tergezde häm boları da, ağası kebek sawbullaşıp, şähärlärenä qaytıp kittelär. Ämma yeget üzennän ber genä yaş’kä olı ağasın üzenä yuldaş itep alıp qaldı.

Soñra bu yeget, ağası häm Aq büre belän öçäwläp, çatırlarına qaytıp kittelär. Çatırğa qaytqannan soñ bu yeget Aq büregä:

– Yä inde, Aq büre, min yul keşese, yul keşeseneñ yulda bulwı yaxşı. Sin mine totma. Urmanıñnan çığıp kitärgä röxsät bir, – dide.

Aq büre añarğa qarşı:

– Yarıy, min sezgä röxsät biräm. Mägär min sezne, bu urmannan çığıp kitkänçe, üzem ozatıp cibärim. Alaysa bu urmanda bik zur yertqıç canvarlar bar, alar sezgä zarar kitererlär dip qurqam, – dide.

Soñra çatırların bozıp, atlarına atlanıp, üz yullarına öçäwläp yöri birdelär. Yulda barğanda, Aq büre yegetkä:

– Yä, yeget, sin ozaq yul keşese, min belgänem qadär yullarıñnı öyrätim, bälki minem äytkännärem siña fayda bulıp töşär. Menä bu minem urmanım. Şul cirdän öç kön, öç tönlek yul. Şul minem urmanımnan çığıp, öç kön, öç tön kitkännän soñ, diw patşasınıñ cirenä barıp çığarsız. Ul diw cirennän öç kön, öç tön barğannan soñ, ber altmış qolaç ywanlığı altın tiräkkä oçrarsız. Ul altın tiräkneñ astında ber keçkenä genä kül bulır. Ul külgä citkäç, anıñ yanına ber zemlanqa qazıp, abzatsnı şul zemlanqada qaldırırsıñ. Üzeñ tiräkneñ ber yağına ber baz qazıp, üzeñne üzeñ kümärseñ, tik ike küzeñ genä qalsın. Berniçä säğat’lär ütkännän soñ, bu külgä ber kötü yelqılar kilep su eçärlär. Alar menep kitkäç, ber säğat’lärdän soñ, kük kükrätep, cir döberdätep, öyermälär öyerep, altmış çaqrımnan ayak tavışları işetelep, ber altmış qolaçlı ala ayğır kiler dä altmış qolaçlı altın tiräkneñ ber yağına yalın ışqıy başlar. Işqıp arğannan soñ, bik susap, älege külneñ swın bötenläy eçep beterer dä älege ağaçqa kilep, ikençe yak yalın ışqırğa totınır. Şul vaqıtta, küldä su betkänlektän, külneñ töbendä bulğan balıqlar barısı da cıyılışıp qalırlar, ağañ şul arnı üzeneñ bazına taşıp quysın. Alar aşarğa azıq bulır. Ayğır ozaq ışqına torğaç, älege altmış qolaçlı altın tiräkne sındırır. Anıñ şatır-şotır sınğan tavışına sin bazıñnan sikerep çıq ta bik tizlek belän älege altmış qolaçlı ala ayğırğa atlanırğa tırış. Atlana almasañ, yalına yabışırğa, yalına yabışa almasañ, qoyrığına yabışırğa tırış. Ägär dä sin añarğa elägä alsañ, bälki anañnı taba alırsıñ. İnde ber añarğa eläksäñ, ul utqa kersä – utqa ker, suğa kersä – suğa ker, yabışqan cireñnän qulıñnı ıçqındıra kürmä. Ägär dä ıçqındırsañ, şul vaqıt hälaq bulırsıñ. Şuşı mixnätlärgä tüzä alsañ, anañnı tabarsıñ, çıdamasañ anañnı taba almassıñ, – dide. Yeget:

– İnde min, ni kürsäm dä çıdarğa, anamnıñ yulında qorban bulırğa cittem, hämmäsenä tüzäçäkmen, – dide.

Aq büre aña qarşı:

– Yarıy, yeget, min sineñ anañnı tabwıña da ışanamın. Anañnı tabıp, şähäregezgä kire qaytqanda, minem yanıma kermi kitä kürmä. Urmanımnıñ teläsä qay cirendä tuqtap, atıñnı yal itterep, üzeñ teläsä ni aşa. Ämma mindä qunaq bulmıyça kitärgä hiçber röxsätem yuk. İnde ber kilep urmanıma töşkäç, qayda tuqtasañ da, min sine üzem tabarmın, – dide.

Yeget, Aq büre belän isänläşep, anıñ urmanınnan çığıp kitte.

Büre äytkänçä öç kön, öç tön barğannan soñ, diw patşasınıñ cirenä kilep kerep, älege äytelgän altın tiräkneñ yanına barıp cittelär. İkäwläp, tiz genä kül buyına berär baz qazıp» cir östendä küzlären genä yeltıratıp qaldırıp, üzlären kümep quydılar. Azmı-küpme yatqannan soñ, ber kötü yelqı kilep, büre äytkänçä su eçep ülän aşarğa menep kittelär. Ber säğat’ ütkännän soñ, zil-zilä quptarıp, kükne kükkä oçırıp, cirne cirgä orıp, öyermälär örderep, altmış qolaçlı ala ayğır altın tiräkneñ töbenä kilep, yalın ışqıp, su eçärgä töşep, küldäge bar sunı eçep beterep yanädän ikençe yak yalın ışqırğa totındı. Şul zamanda, bik qatı ışquğa çıdıy almıyça, altmış qolaçlı altın tiräk şartlap töbennän sındı. Tiz zaman yeget, üzen-üze bazdan atıp taşlap, ala ayğırnıñ yalına yabıştı. Bik biyek bulğanlıqtan, östenä menep utıra almadı. Şul uq zaman ayğır, yalına adäm zatı yabışqanın belep, cilterätep, ber cirgä, ber kükkä, ber taşqa orıp alıp kitep, cittelär ut tavına. Ala ayğır ut tavınıñ yanına tuqtap, yegetkä:

– İ yeget, inde sin minnän qulıñnı ıçqındır. Min xäzer bu ut tavınıñ arğı yağına çığaçaqmın. Anıñ arqılı çıqqan vaqıtta sineñ hämmä cireñ köyep, yanıp betär, – dide.

Yeget aña qarşı:

– İ ayğır, min yanğan-köygän cirdä sin dä isän qalmassıñ. Sinnän qulımnı ıçqındırmıym, – dip, qulın ıçqındırmadı.

Ala ayğır şul säğat’ yegetne österäp utqa alıp kerep kitte. Ut eçendä yegetne öç säğat’läp butap yörtkännän soñ, arğı yağına barıp çıqtılar. Yegetneñ tännäre peşte, qwırıldı häm bik ärnede. Soñra yeget artına äylänep qarasa, älege ut tavı betkän, bernärsä dä qalmağan. Yeget üz-üzenä: «Bu atnıñ söylägäne döres tügel ikän, bu ber şähär genä ikän», – dip, qurıqmıyça, atnıñ yalına tağın da qatıraq yabışıp aldı. Altmış qolaçlı ala ayğır yegetkä yanä:

– İ yeget, inde qulıñnı minnän ıçqındır, – dide. Şulay itep nizağlaşıp, bolar ber diñgezgä barıp cittelär.

Ala ayğır:

– İnde, yeget, qulıñnı ıçqındır, sin ut tavınnan qotılsañ da bu diñgezdän qotıla almassıñ. Avızıña-borınıña su tulıp, şunda ğarıq bulırsıñ, min anıñ aryağına çığaçaqmın, – dide.

Yeget:

– İnde minem sinnän ayırılasım yuk. Sin qaya barsañ, min dä şunda barırmın. Minem avızıma, borınıma su tulğanda, sinekenä dä tular. Ülsäk, bergä ülärbez, – dide.

At, açulanıp kitep, yegetne diñgezgä alıp kerep kitte.

Öç kön, öç tön yözgännän soñ, diñgezneñ aryağına çıqtılar. Çıqqan vaqıtta at yegetne ülsen dip, başın suğa tigezep, bolğap çığardı. Läkin yegetkä hiçber zarar kilmäde.

Beraz qorı cir belän barğannan soñ, ber bik quyı urmanğa cittelär. Bu urman aşa çıpçıq ütärlek tä yul yuk ide.

Altmış qolaçlı ala ayğır yegetkä:

– Änä küräseñ, nindi qara urman. Min şul urmannı va-tıp-cimerep aryağına çığaçaqmın, inde sin, isän vaqıtıñda, minnän qulıñnı cibär. Sin annan çıqqançı cibärmäsäñ, barı yalıma yabışıp qullarıñ ğına qalır. Başqa hiçber cireñ qalmas, – dide.

Yeget:

– Içqındırasım yuk, ülsäm ülärmen, hiç ıçqındırmıym, min botarlanğan cirdä sin dä qorı qalmassıñ, – digäç, ala ayğır, açwı kilep, yegetne urmanğa alıp kerep kitte. Urmannıñ quyı ağaçlı ber cirendä yegetne arlı-birle ağaçlarğa suğıp xarap itmäkçe buldı. Ämma yegetkä hiçber zarar kilmäde.

Öç kön, öç tön ütkännän soñ, meñ mäşäqat’ belän, bolar urmannıñ arğı yağına barıp çıqtılar. Azmı-küpme kitkännär ide, ber bik biyek taw-taş aralarına kilep cittelär.

Ala ayğır:

– Yä inde, xäzer qulıñnı minnän ıçqındır, şul cirdä qal, – dide.

Ämma yeget:

– Ülsäm ülärmen, hiçber ıçqındırasım yuk, – digäç, ala ayğır açulanıp, monı ber tawğa, ber taşqa orıp, öç kön, öç tön ütkäçtän, ber yalan cirgä barıp çıqtılar. Ala ayğır:

– İnde, yeget, sin xäzer küp närsälär kürdeñ. Bu sular, utlar, tawlar bar da diw patşalığınnan adäm ütmäsen öçen eşlängän eşlär ide. İnde afättän qotıldıñ, östemä menep utır da, min sine bara torğan ciremä qadär alıp barıym, – dide.

Şunnan soñ ala ayğır, yegetne atlandırıp, öç kön, öç tön barğannan soñ, yegetkä taba qarap:

– İ minem dustım, yuldaşım, inde min östemnän burıçımnı töşerdem. Miña monnan arı barırğa röxsät yuk. Sin inde minem östemnän töş tä bu qom tavınıñ aryağına çığarğa tırış. Ul qom tavınıñ aryağında yaman diwlär, usal arıslannar, ajdahalar yatalar. Alar yanına çığa alsañ, anañnı tabarsıñ, – dide.

Yeget moñarğa küp räxmätlär uqıp, östennän töşep, taw itägendä qaldı. Altmış qolaçlı ayğır üz yulına kitte.

Bu yeget, şul säğat’ azraq tamağın tuydırıp, tawnıñ östenä çığarğa teläp tawğa menä başladı. Beraz mengän ide, qom işelep yanä tübän töşte. Nikadär menärgä tırışsa da, qom işelep, hiçber menä almadı. Bik arıp-talıp, küñele tulıp, anası isenä tentep, yelap aptırap utırğanda, havadan ber qara bolıt kisäge töşep kilgänen kürde dä qurqıp kitte. Qarap tordı, bolıt haman töşä dä töşä. Töşep citä başlağaç, yeget kürde – ber qoş, pırıldap äylänep, monıñ yanına kilep töşte dä:

– İ yeget, äydä minem östemä menep utır. Min sine ber cirgä alıp kitim, – dide.

Yeget utırırğa da, utırmasqa da belmäde. «Utırsañ da hälaq itär, utırmasañ da hälaq itär», – dip şiklänep, allağa tapşırıp, menep utırğan ide, şul säğat’ bu qoş küz küreme havağa alıp menep kitte. Yeget havağa mengännän soñ qurqa başlağaç, qoş:

– İ yeget, sin qurqasıñmı? – dip soradı.

– Min qurqam, – dide. Qoş moña:

– İ dustım, sin min barında qurıqma. Sin üzeñneñ yegetlegeñ arqasında ällä nindi qurqınıçlardan qotıldıñ. İnde min sine: «Ala ayğır belän bu qom tavına qadär kilgänder dä, anda menä almıy torğandır», – dip qızğanıp, sämruğ qoş surätenä kerep kildem. Min – küptänge dustıñ Aq büre. Min sine xäzer Qaf tavınıñ başına iltep quyarmın, annan arı barırğa miña röxsät yuk. Üzeñ niçek bulsa da çığarsıñ da anañnı tabarsıñ, – dide. Şulay itep, sämruğ qoş yegetne Qaf tavı başına kiterde dä: «İnde miña monda ozaq torırğa yaramıy. Tizräk üz yulıma kitim. Saw bul, alla aq yul birsen», – dip, sawbullaşıp, üz yulına oçıp kire kitte.

Yeget taw başında bik küp at, adäm söyakläre kürep xäyran-väyran bulıp torğannan soñ, ike qulına ike at söyage alıp, tayak itep tayanıp, tawnıñ ber yağına taba töşep kitte. Öç ay digändä tawnıñ arğı yağına töşep citte. Beraz bara başlağaç, ber kötü arıslan çığıp, bu yegetkä ırğıldılar. Tämam aşarğa digändä genä, aralarınnan berse çığıp, bolarğa: «Aşamağız!» – digän kebek itep, barın da yegettän qwıp cibärde.

Şulay itep, bu bäladän azmı-küpme qotılıp yatqanda, yanä ber keçkenäräk kenä tawğa oçradı. Tawnıñ başına menep qarasa, yeraqtan ber yaltırağan närsä kürep: «Bu närsä ikän?» – dip, şul yaltırağan närsägä qarap kitte. Yaltırağan närsäneñ yanına kilep citsä, dön’ya zurlığında eşlängän ber baqır saray bulıp çıqtı. Baqır saraynıñ ber täräzäsennän qarasa, ni kürsen: qırıq ber qol qız ozın östälgä salıp adäm itläre ywıp yatalar ide. Bu yeget şularnı kürep, küñele neçkärep, qurqıp: «Minem itemne dä şul qızlar bu östälgä salıp ywarlar, min dä bu cirdä xarap bulırmın», – dip qıçqırıp yelap cibärde. Yelıy torğaç: «Yelawda fayda bulmas», – dip, yeget ğayrätkä kilep, batırlanıp işek yanına kilep sälam birde.

Şul minutta ber bik sılu, matur, qızıl bitle, qara qaşlı ber qız işekne açıp, yegetneñ sälamen aldı:

– İ yeget, sin adämi zatmı, päri zatmı? – dide. Yeget aña qarşı:

– Adämi zatmın, – dide. Qız yegetkä:

– At kilsä, toyağı köya, qoş kilsä, qanatı köya torğan cirgä sin adämi zat bulıp niçek kilep citteñ? – dide.

Yeget aña qarşı:

– Minem küp zamannardan birle aşağanım yuk, bik aç-mın, mine sarayğa alıp kerep, beraz aşarğa bir, tamağım tuydır, – dide.

Qız moña qarşı:

– Alay bulsa, sin beraz tuqtap tor. Minem abıstam adämi zattan – diwneñ xatını. Min añardan röxsät sorap çığıym. Ul ni äytsä – min şunı eşlärmen, – dip kerep kitte. Käm abıstasına barıp: «İ canım-soltanım, işek töbenä ber adämi zat kilgän. «Kertep beraz aşatığız», dip yalınadır. Kertergä röxsät itäsezme? – dip soradı.

Abıstay:

– Adämi zat bulsa, kert, aşat, röxsät, – dide.

Qız monı işetkäç, işekkä barıp, yegetne kertep, abıstay yanına alıp kilde. Yeget sälam birep, abıstay belän küreşte. Şunnan soñ abıstay, ber urınğa utırıp, qızğa aşarğa kiterergä quştı. Qız şul zaman törle qoş itläre qwırıp kiterep yegetne sıy-xörmät itte. Yeget aşağannan soñ, abıstay, anıñ yanına kilep:

– İ yeget, sin qaydağı keşe bulasıñ, nindi cirdän? – dip soradı.

Yeget äytä:

– Min fälän cirneñ patşa ul ımın. Min uquda vaqıtta anam yuğalğan ide, min, atamnan röxsät alıp, anamnı ezlärgä dip çığıp kitep, bu cirgä kilep cittem. İnde monnan soñ qaya barasımnı üzem dä belmim, – dide.

Abıstay aña qarşı:

– İnde, yeget, yeraq cirlärdän ük mixnätlär kürep kilgän ikänseñ. Ägär dä anañnı tabıp qayta alsañ, minem sarayıma kerep qunaq bulmıy kitmä. Bu saraynıñ iäse cide başlı diw tuğız aylıq yulğa kitte. Ägär dä tiz könnän qayta qalsañ, hiç qurıqma, minem sarayıma suğılmıy kitmä, – dide.

Yeget tä kerergä väğdä qıldı. Abıstay yanä:

– Min sineñ qorı süzeñä ışanmıym. Sin anañnı tapqan şatlığınnan mine onıtırsıñ. Sin onıtmasañ şunı onıtmassıñ – menä min siña şul üzeñä işek açqan qıznı nikaxlap birim dä, ul monda qalsın. Sin dä anı iseñä töşerep, minem yanıma kererseñ, – dide.

Yeget, şuña riza bulıp, ağası isenä kilep töşte dä:

– Min monda räxättä yatam, minem ağamnıñ aşıy torğan rizığı betep, aptırap yata torğandır. İnde min bara torğan ciremä barıp citim, – dip, abıstaydan röxsät sorap, yulğa azıqlar alıp, bikäçe belän sawbullaşıp, yulğa çığıp kitte.

Bu baqır saray buylap öç kön, öç tön barğannan soñ, ber kömeş sarayğa kilep çıqtı. Kömeş saraynıñ täräzäsennän qarağan ide: bayağı kebek, qırıq ber qol qızlarnıñ öställärgä salıp adäm itläre ywıp torğannarın kürde. «Minem dä itläremne şul öställär östenä salıp, şul qızlar ywarlar mikän?» – dip qurqıp kitte.

Yanä ğayrätkä kilep, işekkä barıp sälam birde. Bayağıdan da matur ber qız çığıp, monıñ sälamen alıp:

– Adämi zatmı sin, päri zatmı sin? – dip soradı.

– İ qardäş, adämi zatmın. Bik küptännän birle yulda yörep, açığıp kittem. Kertep beraz aşatsana, – dide.

Qız moña qarşı:

– Minem ölkän abıstam bar. Añardan kerep sorıym, – dip kerep kitte. Käm abıstasına barıp: «Yuldan arıp ber adämi zat kilgän, kertep beraz aşatırğa sorıydır», – dide. Qız da, abıstasınıñ süzen tıñlap, yegetne kertep, bayağı kebek xäl-äxväl soraşıp, yeget bolarğa anasın ezlärgä çıqqanın, patşa balası ikänen söylägäç:

– Bik yaxşı, – dip sıylap, – qaytqanda qurıqmıy-nit-mi minem sarayıma ker, kermi kitmä, – dide. Abıstay: «Sin bolay ğına onıtırsıñ. Menä min üzeñä qarşı çıqqan qıznı nikaxlap birim, anı iseñä töşerep kererseñ», – dide. Abıstay qıznı nikaxlap birde.

Yeget yanä öçençe kiç qunğanda, ağası isenä töşep: «Bu cirdä ozaq torırğa yaramas», – dip, yaña käläşe belän sawbullaşıp, üz yulına kitte.

Kömeş saray buylap öç kön, öç tön ütkännän soñ, kürde – ber bik zur altın saray yanına bik zur vä matur itep baqçalar qorılğan. Yeget beraz qaranıp, xäyran bulıp tordı häm altın saraynıñ täräzäsennän kilep qarasa, bayağı kebek qırıq ber qol qızlarnıñ östälgä salıp adäm ite yuğannarın kürde. Bayağı kebek yanä işekkä barıp sälam birgän ide, bayağıdan sılu, ber bite ay, ber bite qoyaş kebek bik matur qız kilep monıñ sälamen aldı häm:

– Adämi zatmı, päri zatmı? – dip soradı.

Yeget, qıznıñ maturlığına xäyran qalıp, beraz qarap-qa-rap tordı da, isenä kilgäç, adämi zat ikänen beldertkäç, bu qız da abıstaydan röxsät sorap, bu yegetne sarayğa, turı abıs-tası yanına alıp kerde.

Abıstay belän küreşep, kürsätkän urınına utırıp, kitergän qoş itlären aşap, kitergän eçemleklärne eçkäç, yeget abıstayğa qarap:

– İ abıstay, sin qaysı şähärdän bulasıñ? – dip soradı.

Abıstay moña:

– Min fälän patşanıñ xatını, fälän şähärdän idem, mine urlap şuşı diw bu cirgä alıp kilde. İnde minem yuğalğanıma fälänçä yel buldı. Minem dürt ulım bar ide. İnde alar üsep, sineñ qadär bula torğannardır, – dide.

Yeget aña qarşı:

– Soñ ullarıñnan berse sineñ yanıña kilsä, sin anı tanır ideñme? – dide.

– Älbättä tanır idem, keşe üz balasın tanımıymı, – dide.

– Soñ alay bulğaç, min kem bulam? – dide.

Abıstay:

– Belmim, – dide.

Yeget:

– Alay bulsa min sineñ ulıñ bulam. Min fälänçä aylardan birle sine ezläp monda kilep cittem. Allağa şöker, sineñ nurlı yözeñne kürdem, – dip, muyınına barıp asılındı. Soraşıp, şatlıqtan yelaştılar.

Atasınıñ isänlegen, ike ağasınıñ yuldan qaytıp kitkänlegen, üzennän ber genä yaş’ olı abzasınıñ kül buyında bazda qalğanın – barın da ayırmaçıq söyläp birde. Süzlär tämam bulğaç, abıstay ulın alıp çığıp, ber saraynıñ işege töbenä alıp kilde dä, saraynıñ işegen açıp, aldan ulın kertep cibärde. Saray açılğaç, yeget saraynıñ urtasında biş yöz pot avırlığında ber şar kürde. Anası şul şarnı yegetkä alıp çığarğa quştı. Yeget şarnı alıp çığıym dip, barıp totınıp qarağan ide, urınınnan da quzğata almadı. Şunnan soñ anası ulına:

– Sineñ qavırsınıñ da qatmağan ikän. Diwyebez unike aylıq yulğa kitkän ide. Kitkänenä inde ike ay buldı. Tağın un aysız qaytmayaçaq. Ul dön’yada adäm itläre aşap kinänä, öygä dä alıp qaytadır. Diwneñ şundıy ber cimeş baqçası, ber küle bar. Şul almağaçnıñ almasın aşap, külennän su eçkän keşe dön’ya yözendä berençe batır bulaçaq. Sin öç ay irkenläp şul almağaçtan alma aşap, külennän su eç. Şunnan soñ min sine yañadan, tege şarnı kütärtep, sınap qararmın. Bu köygä sin batır tügel äle. Siña ışanıp yulğa çığarğa yaramıy, – dide.

Yeget anasınıñ süzen tıñlap, öç ay şunda aşap-eçep yatqannan soñ, yanädän kilep kergäç, anası moña şarnı yañadan kütärep qararğa quştı häm dide:

– Diwneñ hönäre şul ide, buş vaqıtlarında şul şarnı alıp çığıp, menä şul biyek tawnıñ başına ırğıtıp cibärep, şar töşkän çağında yañadan ber qulı belän totıp alıp, havağa ırğıtıp cibärä ide.

Yeget anasınnan işetkän süzlärgä ğar’länep, şarnı açu belän alıp, taw başına ırğıtıp cibärep, tägäräp töşkändä totıp alıym digändä genä, şarnı tota almıyça, şar yegetne bärep yeğıp, tağın da üz yulına kitep, taw itägenä barıp töşte.

Anası bu xälne kürep:

– Balaqayım, inde qavırsınıñ yaña ğına qata başlağan ikän, tağın berniçä aylar irek alsañ, üzeñä beraz köç kerer, – dide.

Yeget, yañadan alma aşap, baqçada tora başladı. Yeget şunda ay yarım torğannan soñ, anası:

– İ balaqayım, inde tağın ber sınap qarıym, vaqıtlar qısqarıp bara, – dip yegetkä yañadan şarnı ırğıtırğa quştı. Yeget, anasınıñ süzen tıñlap, älege şarnı ırğıtıp cibärep, şar töşkän vaqıtta ber qulı belän genä totıp, yañadan biyek tawnıñ başına sıñar qulı belän ırğıtıp cibärde. İkençe qat tağın totıp alıp, ırğıtıp cibärde.

Şulay itep uynağannan soñ anası ulına:

– İnde xäzer köçeñ diwneke belän tigezlände. Diw añsız-dan qaytıp kersä dä, köräşerlek köçeñ bar, – dide.

Anası ulın citäkläp öygä alıp kerep:

– Yä inde, ulım, citär, qız quyınınnan çıq, añsızdan diw qaytıp kersä yaisä tuğannarınnan berse kilsä, xarap bulırbız, – dide.

Şunnan soñ anası, tağın ber sarayğa alıp barıp, işegen açıp, ikäwläşep havada oçıp yöri torğan ber zur iske maşinanı alıp çığıp, vatılğan cirlären tözätep, tuzannarın qağıp, yulğa kitärgä äzerläp quydılar. Kerep, aşap-eçep tuyğannan soñ, saraydan qırıq ber qıznı da, käläşen dä üzläre yanına utırtıp, yuğarığa kütärelep kittelär.

Kitkän çaqta yegetneñ anası ber äfsen uqıp, altın saraylarnı häm baqçalarnı yuk itep, ber altın kükäy itep yomarlap, kesäsenä saldı. Altın saraylarnıñ, baqçalarnıñ belenmäslek bulıp bäğze urınnarı ğına qaldı. Şul maşina belän irtädän kiçkä xätle genä oçqannar ide, kilgändä oçıp qunaq bulıp kitkän kömeş saraynıñ urtasına kilep cittelär. Yeget, anasına qarap:

– Äni, bez beraz monda tuqtıyk äle. Sin maşinanıñ rulen bor. Monda minem tağın ber käläşem bar. Anı da alıp çığabız, – dide.

Anası yegetne tıñlap, maşinanı borıp, kömeş sarayğa kilep töştelär. Anda bolarnı bik tansıqlap kötep toralar ide. Qarşı alıp, aşap-eçep, yal itep, qunaq bulıp bu saraynı, altın saraylar kebek, kömeş yomırqa yasap, kesälärenä salıp, eçendäge qırıq ber qol qıznı häm üzeneñ xatının alıp, tağın alğa taba oçıp kittelär.

Şunda çaq qına oçıp barğannar ide, baqır saray turısına kilep cittelär. Bu çaqta baqır saraynıñ diwye qaytqan ide. Bolar kilep töşkännän soñ, qarşı hiçkem çığıp almadı. Anası yegetkä qarap:

– Ulım, bez monnan kitik. Küräseñ, monda bezne qarşı çığıp aluçı yuk. Bolarnıñ diwläre qaytqandır. Ägär dä kerep kitsäñ, ul vaqıt bezgä zıyan kitererlär, – dide.

Yeget, anasına qarap:

– Äni, monda kermiçä kitärgä hiç yaramıy. Monda minem öçençe xatınım bar. Şulqadär almalar aşap, sular eçep, inde bu diwdän qurqıp torır xäl yuk, – dip, maşinadan töşep, baqır saraynıñ işegennän kerep kitte.

Ni küze belän kürsen, monı diwneñ xatını häm qol qızları ükerep yelap qarşı aldılar häm yegetkä:

– Bäxetebez yuk ikän, diwyebez qayttı. Cir astında, fälän sarayda yoqlap yata. Tora qalsa, sine dä, bezne dä üterer, – didelär.

Yeget üzeneñ xatınına qarap:

– Qaysı podvalda yoqlıy? – dip sorap, podvalnıñ işegen açıp kerep kitte.

Kersä, ni kürsen, tuğız başın tuğız yakqa salıp, bernärsä belmiçä, cäyräp yoqlap yata. Kerügä, almaz qılıçın çığarıp, ber başın kisep töşerim digändä isenä kilep: «Tuqta äle, yoqlağan keşene kem dä üterä. Min monı uyatıym da köçemne sınap, suğışıp qarıym. Ülsäm, xaq ülem bulır», – dip, diwneñ baş oçına kilep beraz utırdı. Diw haman uyanmadı.

Soñra sarayğa kerep, diwñeñ xatınına:

– Bar, diwyegezne uyat. Min anıñ belän köräşep, suğışıp, köçemne sınap qarar idem, – dide.

Diwneñ xatını:

– Adämi zat kilgändä, anı uyata torğan ber bez bar. Sin şul bezne al da, taban astına kertep beterep buta. Şunı sizep, ul uyanır. Uyanğaç ta siña tämle süzlär söyli başlar. Ämma sin, anıñ alay yomşaq söylävenä qarap, aldanma. Ul bik xäyläkär. Yomşaq torğan sayın, sin qatı tor. Yuksa, ul aldar. Qara, aldanırğa tırışma! – dide.

Yeget bezne alıp diwneñ ber tabanına tığıp butağan ide, diw bernärsä dä sizmäde. İkençe tabanına nığraq tığıp butağan ide, diw sizep uyandı da, xatınına qıçqırıp:

– Qaya, adämi zat kilgän ikän. Nigä qunaq itmisez? – dide.

Yeget aña qarşı:

– Min aç tügelmen. Min barı sineñ qanıña susap qına kildem. Qaya, tor, äydä çığıp alışıyk, – dide.

Diw, yegetneñ bu süzlärenä ğar’länep, urınınnan sikerep torıp şul uq säğat’ mäydanğa çığıp, alışırğa totındılar. Şulqadär alıştılar – tigez – tümgäkkä, tümgäkle cirlär qaraşaqqa äylänep bettelär. Ozaq alışa torğannan soñ, yeget diwne kütärep alıp ırğıtıp cibärgän ide, diw kilep tezenä qadär cirgä battı. Diwneñ açwı kilep sikerep torıp, yegetne totıp cirgä kütärep bärgän ide, bil qadär cirgä battı. Soñra yegetneñ açwı kilep:

– Yuk, bezdä alay bärmilär, menä bolay bärälär, – dip, diwne kütärep alıp cirgä bärgän ide, bil qadär cirgä battı.

Şulay nixätle alışsalar da, bersen-berse ciñä almadı. Soñra diw:

– İ yeget, inde bernikadär alıştıq, ber-berebezne ciñä almadıq. Min bik açıqtım, beraz aşap çığıym, – dide.

Yeget diwgä:

– Oyatsız, üzeñ genä aşarğa oyat tügelme? Min dä arıdım, xälem bette. Mine dä alıp ker, – dide.

Diw, riza bulıp, yegetne dä öygä alıp kerde.

Diwneñ öyendä ike östäl bar ide. Bersenä üze genä utırıp aşıydır ide. İkençesenä kilgän qunaqların utırtadır ide. Diw xatınınnan aşarğa aş, eçärgä su soradı. Diwneñ ike törle swı bar ide – berse xäl kertä torğan, ikençese xäl kitärä torğan. Diwneñ xatını, eşne añlap, diwgä xäl kitärä torğan sunı, yegetkä xäl kertä torğan sunı salıp birgän ide, diw eçügä bögelep töşte. Şul uq säğat’ diw eşne sizep, xatınına qarap:

– Sez mine bügen xarap itäsez ikän, – dide.

Üterergä teläsä dä, yegettän qurqıp, xatının üterergä qıymadı.

Soñra diw belän yeget, saxrağa çığıp, tağın alışa başladılar. Yeget diwne kütärep ber ırğıtıp bärgän ide, diw başlarına qadär cirgä battı. Şul vaqıt yeget, almaz qılıçın çığarıp, diwneñ tuğız başın tuğız cirgä kisep taşladı da üze sarayğa kerde. Xatın häm qızlar, bu xälne kürep, yegetkä küp räxmätlär uqıp:

– Bu könne dä küräsebez bar ikän, – dip, bik şatlandılar.

Soñra yeget:

– Äydägez inde monnan kitik, – dide. Aña qarşı xatını:

– Tuqta, monda tağın bezneñ qardäşlärebez bar, alarnı qotqarıyk, – dide.

Yegetkä açqıçlarnı birep, saraylarnı tikşerergä kittelär. Ber saraynı açıp cibärgännär ide, kürdelär: saray tulı qartlar ikän. Bu qartlar diwneñ ğadäten belep: «Simezebezne totıp aşar inde», – dip, qurqıtıp qaça başladılar. Yeget bolarnıñ qurıqqanın kürep:

– İ qartlar, sez minnän qurıqmağız. Min dä sezneñ kebek adämi zatmın. Min sezne diwneñ qulınnan qotqaram. Äydägez, çığığız! – dide.

Soñra tağın ber saraynı barıp açqan ide, anda qarçıqlar yatalar ikän. Alar da qurqışın: «Monısı simez, monısı simez», – dip, bersen-berse kürsätä başladılar.

Al arğa yeget:

– Qurıqmağız, äydägez çığığız, min sezne qotqaram, – dide.

Annan soñ baqır saraynıñ qartlısında yanä ber zur saray bar ide.

Xatın yegetkä:

– İnde, yeget, diwneñ üläksäsen şul sarayğa iltep quyıyk. Ul saray diwneñ tegermäne ide. Ul, şul tegermändä älegä xätle niçä meñnärçä adämnärne tarttırıp, azıq itep aşadı. Xäzer inde üze cäzasın kürsen, – dide.

Yeget kütärep kitkännän soñ xatın tegermänne quzğatıp cibärgän ide, berazdan soñ öställärgä qırıq tabaq belän tulı töyalgän itlär, aşarğa yaraqlı bulıp, suğanı, borıçı sibelep kilep tezeldelär. Xatın, tegermänne tuqtatıp:

– Menä inde küräsez, bu diw niçä yellardan birle nikadär keşeneñ başına citte. Ul bolay bulır dip ğomerendä ber märtäbä uylağanı yuk ide, – dip, sarayğa kerep aşarğa utırdılar. Aşap tuyğannan soñ yeget, üzeneñ qoş ata torğan mıltığın alıp, yeraq ta tügel ber quyı urmanğa qoşlar atarğa dip, awğa kitte. Läkin yegetneñ kitkänen berse dä sizmi qaldılar.

Yegetneñ anası:

– Monda inde bik ozaq tordıq, – dip, tizräk aşıqtırıp, qızlarnı utırtıp, maşina belän yuğarı kütärelep kittelär. Öç xatınnan berse dä yegetneñ qayda qalğanın belmädelär.

Bu sarayda beräw dä qalmadı. İke kön kitkännän soñ hava köymäsen tikşerep qarasalar, kürälär, yeget köymädä yuk. Bolar kire qaytırlar ide, diwneñ näselennän berse oçrap hälaq itär dip qurqıp, alğa taba yördelär dä, ber zur şähärgä citkänçe berniçä çaqrım cirgä tuqtap, altın vä kömeş; sarayların cäyep, yegetne şul cirdä kötep qaldılar.

Yeget bu urmanda beraz yörep, törle qoşlar atıp, kesä häm käläpüşlärenä ciläklär cıyıp qaytqaç, «xatınnarıma bulır» dip şatlanıp baqır sarayğa barıp kersä, ni küze belän kürsen, baqır saraynıñ eçendä hiçkem qalmağan.

Aşıysı kilep, bülmälärne qarap yörgän çaqta, ber keçkenä genä bülmägä turı kilde. Anıñ urtasında ber keçkenä genä östäl toradır ide. Anıñ östendä zäñgär kük sıman ber äyber belän ber genä qarış buylığında çıbıq yatadır ide. Yeget, barıp, aptırap çıbıqnı qulğa alıp: «Bu ni eşkä yarıy ikän?» – dip, kükkä bärep qarağan ide, monıñ qarşısına ber ğıyfrit kilep:

– Ni quşasız? – dide.

Yeget şul uq vaqıt, çıbıq belän küktä xikmät barın sizep, ğıyfritkä qarap:

– Minem analarım monnan kitkännär ikän. Min berüzem qalğanmın. İnde mine küpme vaqıtta analarım artınnan iltep citkererseñ? – diwyenä qarşı, ğıyfrit:

– Öç köndä iltep citkerermen, – dide.

Yeget, monı ozaqsınıp, çıbıq belän kükkä yañadan suqqan ide, ğıyfritneñ ikençese, monnan şäbräge kilep çıqtı da:

– Ni boyırasız? – dide. Yeget moña da:

– Minem analarım artınnan küpmedä iltep citkererseñ? – dide.

Ğıyfrit añarğa:

– Ber köndä, – digän ide, yeget tağın ozaqsınıp ber suqtı.

Öçençe ğıyfrit kilep:

– İke säğat’ eçendä citkerermen, – dide.

Yeget, şatlanıp, monıñ östenä menep utırdı da, yegetne şul vaqıt kiterep citkerde. Yeget:

– Menä inde min turı sarayğa barıp kersäm, kileşmäs.

Alar mine qızıq ittelär, tuqta min dä al arnı qızıq itim, dip: «İnde sin mine turı sarayğa iltmä, şähärneñ çitenä ilt», – dide.

Ğıyfrit, yegetneñ süzen tıñlap, şähärneñ çitenä iltep taşladı da üze şunda uq yuk ta buldı.

Yeget şunnan cäyaüläp şähärgä kerep kitte dä ber qartnıñ artınnan barıp citte.

– Qart qaya barır ikän? – dip, artınnan sınap qaradı. Qart ber öygä barıp kerde. Yeget tä anıñ artınnan kerde.

Qart kergäç tä ber şeşä eçemlek alıp eçte dä çığıp kitte. Qartnıñ artınnan kürä-kürä yeget tä kitte. Qart, tağın qaranıp, qalğan aqçasın alıp, yañadan kerep eçep çıqtı. Soñra ber öygä barıp kerde. Anıñ artınnan yeget barıp kersä, kürde: qart ber itekçe ikän. Yeget qartqa qarap:

– İ babay, sin ber yaxşı itekçe ikänseñ. Monnan soñ sin bolay xezmät itep tereklek itmässeñ. Tik minem ber süzem bar. Şunı eşläsäñ, min siña ber meñ täñkä aqça birermen, – dide.

Qart:

– Qulımnan kilerlek bulsa, mömkin, – dide.

– Beläseñme, şähärneñ çitendä ike saray bar. Şunda minem kürep ğaşıyk bulğan ber qızım bar. Sin şuñarğa yawçı bul, – dide. Qart, yegetneñ süzen tıñlap, şähärneñ çitenä çığıp sarayğa turı kitte. Qız da, bügen üzenä ber keşe kiläsen töşendä kürep, sizep toradır ide. Şul arada sarayğa kilä torğan qartnı kürep, anı qarşı çığıp alıp kerde. Qart ta yeget äytkän qız şul bulırğa kiräk dip:

– İ qızım, mindä ber qunaq yegete bar. Ul sine kürep ğaşıyk bulğan häm mine sezgä yawçığa dip cibärde. İnde sez ni dip äytäsez? – dide.

Qız qartqa:

– Yarıy. Tik minem qalımım bik zur bit. Adäm qulınnan kilä torğan eş tügel. Ägär dä buldıra alsa, min anıqı, ul mineke, – dide. – Qalımım şul: ber yefäk külmäk. Anıñ hiç cöye bulmasın, östemä taman ğına da bulsın. Neçkälektä barmaqtağı baldaqtan ütärdäy bulsın. Keçkenälektä yomarlağaç uçqa sıyarlıq bulsın. Tağın ber qaluş. Anıñ hiçber qadağı bulmasın. Ayağıma tap-taman bulsın, – dide. häm üz-üzenä: «Ägär dä bolarnı eşli alsa, ul minem irem bulır», – dip uyladı.

Qart:

– Bik yaxşı, – dip, qaytıp yegetkä äytte. Yeget qartqa:

– Yarıy, sin şunda torıp tor, min barıp alıp kilim, – dip, saxrağa, et tavışı işetelmäslek cirgä kitep, kesäsennän tılsımlı tayaknı alıp kükkä bärgän ide, ber ğıyfrit kilep citte.

– İ xäzrät, ni boyırasız? – dide. Yeget tä ğıyfritkä:

– Älege külmäk belän qaluşnı niçä säğat’tä tabıp kitererseñ? – dide.

Ğıyfrit:

– Öç säğat’tä tabıp kiterermen, – dide.

Öç säğat’ kötüye ozaq bulır dip, yeget ikençe qat suqqan ide, ikençe ğıyfrit kilep:

– Ber säğat’tä tabıp kiterermen, – dide. Yeget moña da razıy bulmayınça, öçençesen çaqırğan ide, anısı:

– Yartı säğat’tä kiterep aldıña quyarmın, – dide.

Yeget:

– Min urınımda kötep torırmın, – dip, ğıyfritne ezlärgä cibärde. Ğıyfrit urınınnan torıp, altın sarayğa kerep, qıznıñ yanına kilep, buyın-iñen ülçäp, quşılğan buyınça tabıp kiterde. Yeget şul zamanda çoqırda kötep utırğanda, ğıyfrit kilep yegetkä kürsätte. Yeget qarap, bik oşatıp, bik küp räxmätlär uqıp, külmäk belän qaluşnı alıp qaytıp, qartqa kiterep tottırdı.

Qart alıp, sarayğa iltep, qızğa kiterep birde. Qız alıp kiyep, ülçäp qarağan ide, üze äytkänçä tap-taman bulıp çıqqan. Bik yaratıp: «Bu eşlär diw mämläkätendä bulmağan ber keşe eşli ala torğan tügel, şul minem kiävem ikän, dip, kiçkä kilsen», – dip, qartqa väğdä birep cibärde.

Kiç bulğaç, yeget qart belän ikäwläp sarayğa kilep kerdelär. Bolarnı qol qızlar, añası çığıp qarşı aldılar. Yeget kürep, anası belän küreşep, tanışıp, bik qwanışıp, şul minutta aşap-eçep, altın-kömeş saraylarnı ber yomırqa yasap kesägä salıp, üzläre şarlarına utırıp, qartqa biräse aqçasın birep, anası kilennärenä:

– İnde ulım härkemnän alda menep utırsın, – dip, ämer birde. Näm yegetne aldan utırtıp, barısı bergä oçıp kittelär.

Beraz könnär yalanda oçıp kilgännär ide, ağasınıñ qalğan çoqırına kilep cittelär. Ağası bolarnıñ kilgänen kürde, tik kem kilgänen genä belmäde. Bolar kilep töşkännän soñ, ağası bolarnı qarşı alıp, söyläşep, şul uq vaqıt anı da şul şarğa utırtıp şähärlärenä taba quzğalıp kittelär.

Tağın beraz kilgännän soñ, Aq büreneñ urmanına kilep cittelär dä ber bik äybät alanğa kilep töştelär. Bolar şardan töşep aşap-eçep utırğanda, Aq büre bolarnıñ kilgännären belep, ul da bolar yanına kilep citte. Bik matur yeget surätenä kersl, bolar belän kilep küreşkän ide, böten qızlarnıñ küzläre ut şikelle yanıp, añardan küzlären almadılar. Şunnan so>; yeget, monıñ Aq büre ikänen belep, tanışıp-küre-şep, bik nıqlap sıylap, eçerep, Aq büregä qarap:

– İ, dustım Aq büre, menä siña süzem şuldır: (öç qıznı kürsätep) menä bolar minem xatınnarım, (yanä öçne kürsätep) boların ağalarıma bağışladım. Şul altıdan qalğannarın-nan üzegezgä oşağan bersen saylap alığız, – dide.

Büre saylap alğannan soñ, qız da:

– Bigräk matur yegetkä turı kildem, – dip şatlandı, n-Soñra bolar sawbullaşıp yanä üzläreneñ şähärlärenä oçıp

kittelär. Niçä könnär oçıp kitkännän soñ, ber zur şähärgä turı kilep, kömeş saraynıñ xucası – unike başlı diwneñ xatını:

– Minem şähärem, – dip, yegetkä küp räxmätlär uqıp, üz şähärenä töşep qaldı. Bu xatın şul şähärneñ patşa xatını ide. Qaytıp kerügä, üz patşası belän küreşep, bik şatlanıp üz yortlarında tora başladılar.

Yanä az ğına oçıp barğannar ide, tağın ber zur şähärneñ turına kilep cittelär. Tuğız başlı diwneñ xatını bu şähärne:

– Bu minem şähärem, – dip, yegettän röxsät sorap, küp räxmätlär uqıp, töşep qaldı. Yeget şulay üzeneñ xatınnarınnan häm ağalarına atağan qızlardan başqasın, üzläreneñ teläwläre buyınça, barısın da azat itep, bu şähärdä qaldırdı.

Bu şähärdän ozaq barmadılar, üzläreneñ şähärlärenä qaytıp cittelär. Şähärgä biş: çaqrım qadär qalğanda, kön kiç bulğaç, inde irtä belän kererbez dip, şunda tuqtap qaldılar. Yegetneñ anası kesäsenä yomırqa yasap salğan saraylarnı, baqçalarnı çığarıp, näq diw şähärendäge kebek itep qordı. Xatınnıñ ike ulı, üzläreneñ bülmälärenä xatınnarın alıp kerep, yatıp yoqladılar.

Şunnan soñ yegetlärneñ anası tışqa çığıp, diwdän alıp qaytqan baldağın barmağınnan alıp, sızğırıp cibärgän ide, – cirdäge çüpkä san bar, ğıyfritkä san yuk, – şulqadär küp ğıyfritlär kilep monıñ qatına cıyıldılar.

– Läbbäykä, xäzrät, ni boyırasız? – didelär. Xatın bolarğa:

– Menä bu saraydan şähärgä xätle tañ atqançı ber altın küper eşlägez. Ul altın küperneñ ike yağınnan ike yelğa – berse anda, berse monda ağıp torsın. Ul yelğalar östendä küz

kürmägän, qolaq işetmägän ürdäklär, qazlar yözep, baqıldaşıp, qañğıldaşıp torsınnar. Yelğanıñ ike çitendä almağaçlar üsep torsın. Almaları peşep, suğa özelep töşep torsın. Anı yözep yöri torğan qoşlar aşap torsın. Ul küperneñ östendä cigüle ber troyqa at bulsın. Arbasınıñ köpçäkläre altınnan bulsın. Östenä utırğan çaqta selkenerlek bulmasın. Ul atlarnıñ dilbegälären totuçı keşe qurqırlıq – çuyınnan da qara, ber zur mıyıklı ğıyfrit bulsın. Şularnı tañ atqançı tämam itegez, – dide dä üze yoqlarğa yattı.

Xatın berniçä säğat’lär genä yatqan ide, ğıyfritlär kilep monıñ işegen qaqtılar. Çığıp qarağan ide, bar da üze digänçä tämam bulğan. Soñra, ğıyfritlärne üz yullarına cibärep, beraz torğan ide, tañ da attı.

Tañ atıp yaktırğaç, patşa, urınınnan torıp, işektän çıqqan ide, işek töbennän suzılıp kitkän küperne kürep:

– Ax, xarap bulğanbız ikän – işek töbenä qadär su basqan, – dip, yögerep kerep kitte dä, väzirlärenä: «Äydägez, tizräk çığığız», – dide.

Väzirlär çığıp qarasalar:

– İ padişahım, yalğışqansız. Bu – su tügel. Ozaqlamıy ber xäbär bulır. Yä xatınıñ, yä balalarıñ qaytqandır, – dip, patşanı söyenderdelär. Patşa, şatlanıp üzeneñ kiyemnären kiyep, täxetkä utırıp, kötep torğanda, patşanıñ xatını xat yazıp, ğıyfrit anı patşağa kiterep tapşırdı. Xatta bolay yazılğan ide: «Xörmätle patşa xäzrätläre, sezgä sälamnärem bäğdendä üteneç şuldır: allağa şöker, bez isän-saw qaytıp cittek; säğat’ unda şuşı küperneñ başında qardäş-qabilä, mulla-mäzinnär belän kötep torığız. Şuşı ğıyfrit sezne bezgä qunaqlıy alıp kiler».

Säğat’ unğa qadär patşa, ağay-enelären cıyıp, yaxşı kiyemnären kiyep, kötep tora ide, ğıyfrit kilep bolar yanına tuqtadı da:

– Äydägez, utırığız, – dip, bolarnı utırttı häm şul uq minut älege altın sarayğa kiterep citkerde.

Patşanıñ ulları belän kilennäre, bolarnı qarşı alıp, bik zurlap, aşatıp-eçertep, aş tämam bulğannan soñ, kilgän qunaqlarğa qaytırğa röxsät birelep, alar öylärenä ğıyfrit arbasına utırıp qaytıp kittelär. Monda patşa barı mulla-mäzinnär, ulları belän üze qalıp, patşanıñ keçkenä ulı atasına anasın saw-sälamät alıp qaytqanın äytep häm anı yañadan nikaxlap alwın ütenep, aña patşa da razıy bulıp, şul uq säğat’ nikax uqıtıp, un kön uyın yasap, tuğız kön tuyın yasap, tumağan turı biäne suyıp, şunıñ söyagen patşa üzeneñ xatını belän kön dä totıp kimerä ide, di.

Şunnan soñ patşa xatının üzeneñ öyenä alıp qaytıp, bergä tora başladılar. Yeget yanä ağalarına digän qızlarına da alarnı nikaxlandırıp, utız kön uyın yasap, qırıq kön tuyın yasadılar. Ağaları da xatınnarın üz öylärenä alıp qaytıp tora başladılar. Ämma yeget üzeneñ xatını belän şul sarayda utırıp qaldı. Tınıç qına torğan vaqıtta tuğız başlı diwneñ häm unike başlı diwneñ xatını, yegetkä xat yazıp, xatınnarı belän qunaqlıy kilüyen ütendelär. Şul uq säğat’ yeget, öç xatını belän, bolarğa qunaqqa barıp, alar da yegetne bik zurlap qarşı alıp, bik küp büläklär birep, qaderläp kire sarayına ozatıp cibärdelär. Yeget üzeneñ sarayına qaytıp, öç xatını belän üz sarayında räxätlänep tora başlağannar, di.

Qaynaq: Ак бүре