+0 BƏYƏN
زمرد و قیمت
(اۉزبېک خلق اېرته‌گی)
بیر زمانده کتّه بیر سای بۉییده کیچکینه بیر اوی بۉله‌ر اېکن. بو اویده چال، اونینگ زمرد دېگن قیزی، اۉگه‌ی آنه و اونینگ قیمت دېگن ارزنده قیزی تورر اېکنلر. کمپیر‌نینگ زمردنی کۉرگنی کۉزی، آتگنی اۉقی یۉق اېکن. او حدېب قیزنی اوریب، قرغه‌‌ب، اېرته‌دن کېچگچه ایشله‌ترکن، بې‌چاره‌گه بیرپس هم تینچ‌لیک بېرمس اېکن.
زمرد چیرایلی، آدابلی، ملایم، عقللی قیز اېکن. اونی بیر کۉرگن کیشی ینه کۉرسه‌م دېب آرزو قیلر اېکن. خلص، او جوده عجایب قیز اېکن. قیمت اېسه ایشیاقمس، اینجیق و دماغدار اېکن. اونینگ بوتون کونی اوریش-جنجل و تۉپالان بیلن اۉتر اېکن.
زمرد اېرته بیلن بروقت کۉزه‌سینی کۉتریب، سای یاقه‌لب بولاق باشیگه باررکن، یۉلده اوچره‌گن لاله گُللر باشلرینی اېگیب، اونگه سلام بېررکنلر. زمرد میسه‌لر اوستیده اۉتیریب دَم آلگنیده گُللر اونی آلقیشلر، بلبللر قووانیب اونگه حکایه‌لر ایتیب بېررکنلر.
اما خودّی شو گُللر کمپیر‌نینگ ارزنده‌سینی سېومس، اونی اېرکه‌له‌مس اېکنلر، چونکه بو قیز اولرنی یولیب تشلر، خوشبۉی گُللرنی هیدسیز دېب تېپکیلر اېکن. شو‌نینگ اوچون هم اولر قیمت کېلر بۉلسه، قباقلرینی سالیب، یومیلیب قالرکنلر.
بولر‌نینگ همه‌سی یاووز کمپیر‌نینگ غضبینی کېلتیرر اېکن. کمپیر اېسه، بونی زمرددن کۉره‌رکن.
بیر کون کمپیر زمردنی یامانلب، چالگه دۉق اوریبدی:
— قیزینگ بېاداب، ایشیاقمس، اونی هَیده‌ب یوبار! بۉلمه‌سه سېن بیلن بیر نفس هم بیرگه تورمه‌یمن!
چال نیمه قیلرینی بیلمه‌ی قالیبدی. اخیری کمپیر:
— قیزینگنی اۉرمانگه آباریب اده‌شتیریب کېل! او بیلن بیرگه تورمه‌یمن! — دېبدی.
چال قیزینی اده‌شتیریب کېلیش اوچون تاغ-تاشلرنی کېزیب، بیر اۉرمانگه باریبدی. آته-باله اۉرمان ایچیده اوزاق یوریشیبدی. اخیری قویوق سایه‌لی بیر جایگه باریب تۉختشیبدی. کېین چال اۉتین کېسگنی کېتیبدی. زمرد یالغیز قالیبدی.
شو پیتده بیردن شمال توریبدی. چال اېسه اۉرمانده‌گی بیر کتّه درختگه بالته‌سینی آسیبدی-ده، اونگه آغیرراق تاش باغلب، قتّیق ایتریب یوباریبدی. بالته او یاقدن بو یاققه اوریلیب تۉقیلله‌یوېریبدی.
شمال جوده کوچه‌ییبدی. بالته شمال کوچی بیلن اوزاق وقت درختگه اوریلیب «تۉق-تۉق» قیلیب تاووش چیقریبدی.
زمرد «آته‌م اۉتین کېسه‌یاتیبدی»، دېب اۉیلب، آته‌سینی انچه‌گچه کوتیبدی. کېچ بۉلیبدی، آته‌سیدن درَک بۉلمه‌بدی. شمال تۉخته‌بدی. قیز اۉرمانده‌گی چوچمامه‌لرنی تېریب یوریب، بېخاسدن بالته آسیلگن درخت تگیگه باریب قالیبدی. قره‌سه، آته‌سی یۉق اېمیش.
— وای شۉریم قورسین! وای، آته‌جان؟! — دېب اووواس سالیب ییغلب، تۉرت تامانگه یوگوریبدی. هېچ کیمدن درَک بۉلمه‌بدی، قیز اده‌شیب قالیبدی. اۉرمان اونگه ینه هم واهمه‌لی بۉلیب کۉرینیبدی. قیز قه‌یاققه باریشینی بیلمه‌ی، اخیری کیچیک بیر سۉقماقدن چاپیب کېته‌وېریبدی.
زمرد اوزاق یۉل باسیبدی. قارانغیده گُللر اونینگ یۉلینی یاریتیبدی. کېته‌توریب بیر وقت قره‌سه، اوزاقده مِیلتیلله‌گن چیراق کۉرینیبدی، ایت‌نینگ هوریگنی اېشیتیلیبدی. قیز اۉشه تامانگه قره‌ب یوره‌وېریبدی. تېزده کیچیک بیر اویگه یېتیبدی. اوی‌نینگ دېرَزه‌سیدن قره‌سه، بیر کمپیر اۉتیرگن اېمیش. قیز سېوینیب، کمپیر آلدیگه کیریبدی، باشیدن کېچیرگن واقعه‌لرنی کمپیرگه بیرمه-بیر ایتیب بېریبدی.
اویگه شونده‌ی چیرایلی قیزچه‌‌نینگ کېلگنینی کۉرگن کمپیر جوده قووانیبدی. بو کمپیر اۉرمانده یشه‌یدیگن سِحرگر کمپیر اېکن. کمپیر قیز‌نینگ ییغله‌گنینی کۉریب:
— کۉپ خفه بۉلمه، قیزیم، سېنگه یاردم بېره‌من، — دېب قیزنی آووتیبدی. قیز هم اونگه:
— رحمت! مېن سیزنی آنه‌مدېک کۉره‌من. بویورگن ایشینگیزنی جانیم بیلن قیله‌من، — دېب جواب بېریبدی.
شو چاق کمپیر‌نینگ اویی تېپه‌سیگه جوده کۉپ قوشلر ییغیلیبدی، اولر قیزچه‌نی مه‌قته‌ب، سَیره‌شیبدی. قوشلر تیلینی بیلگن سِحرگر کمپیر ینه هم قووانیبدی. خاصیتلی قیزگه دنیاده تاپیلمه‌یدیگن رسملی کتاب و قۉغیرچاقلر بېریب:
— آپّاق قیزیم، شیرین قیزیم! دۉمباغیم، مونچاغیم! — دېب قیز‌نینگ باشینی سیله‌ب اېرکه‌لبدی.
اولر اوزاق وقت بیرگه توریشیبدی. کمپیر قیزچه‌نی یخشیلب پرورش قیلیبدی. زمرد آزاده قیز بۉلگنی اوچون اوینی سوپوریب-سیدیریب، آینه‌لرنی ارتیب-سورتیب، همه یاقنی چینّیده‌ی قیلیب قۉیر اېکن. بونی کۉریب کمپیر ینه هم قووانر اېکن.
بیر کون کمپیر قیزگه آش قیلیب بېرماقچی بۉلیب:
— تامدن اۉتین آلیب توش، قیزیم، — دېبدی. قیز دیک اېتیب اۉرنیدن توریب:
— خۉپ بۉله‌دی، آنه‌جان، — دېب درّاو تامگه چیقیبدی.
تآم بلند اېکن، اوندن همه یاق کۉرینر اېکن. قیز اطرافگه قره‌ب توریب، بیردن اۉز اویی‌نینگ تامینی کۉریب قالیبدی. یوره‌گی آرزیقیب ییغلب یوباریبدی. بونی اېشیتگن کمپیر:
— نېگه ییغله‌یسن، جان قیزیم؟ — دېب سۉره‌گن اېکن. قیز:
— کۉزیمگه اوییمیز کۉریندی، آته‌منی ساغیندیم، — دېبدی.
کمپیر اونی الده‌ب-سولده‌ب یوپه‌تیبدی، ایکّاولری طعام پیشیریب یېییشیبدی.
اېرته بیلن کمپیر قیزگه:
— نرسه‌لرینگنی ییغیشتیر، قیزیم! — دېبدی.
قیز قۉغیرچاقلرینی ییغیشتیریبدی. کمپیر قیزگه:
—تامده قیزیل و آق صندوق بار، آق صندوقنی قالدیریب، قیزیل صندوقنی آلیب توش! — دېبدی-یو اۉرمانگه کیریب کېتیبدی. بیر وقتدن کېین اۉرماندن سمن آت قۉشیلگن بیر ارابه یېته‌کلب چیقیب، قیزنی ارابه‌گه اۉتقزیبدی.
— قیزیل صندوقنی اویگه بارگندن کېین آچ! — دېب کمپیر قیزگه بیر کلیت بېریبدی.
قیز کمپیر بیلن قیته-قیته خیرلشیب یۉلگه چیقیبدی. بیر زومده ارابه قیز‌نینگ اویی آلدیده حاضر بۉلیبدی. شو پیتده اوی اېشیگی آلدیده چال اۉز قیزینی ساغینیب، اونینگ دردیده ییغلب اۉتیرگن اېکن. قیز مهربان آته‌سینی کۉریشی بیلن:
— سلام، آته‌جان! — دېب آته‌سی‌نینگ به‌غریگه تشلنیبدی.
چال بې‌نهایت خورسند بۉلگنیدن انچه‌گچه کۉز یاشلرینی تۉخته‌تالمه‌بدی. اخیری ییغیدن تۉخته‌ب، قیزیگه:
— آپپاغیم، مېنی کېچیر، — دېبدی.
اولر اویگه کیریشیبدی. قیز‌نینگ کېلگنی همه‌گه معلوم بۉلیبدی. قۉنِ-قۉشنیلر ییغیلیشیبدی. قیز قیزیل صندوقنی آچیشی بیلن همه حیران قالیبدی: قیزیل صندوق اصل ماللر بیلن لیق تۉله اېکن. مال شونچه کۉپ، شو قدَر عجایب اېمیشکی، زمرد‌نینگ بوتون عمریگه یېتیب آرتر اېمیش.
بو نرسه اۉگه‌ی آنه‌نی آغیر تشویشگه سالیبدی.
او چالگه قیزی قیمتنی هم تېزده اۉرمانگه آلیب باریب اده‌شتیریب کېلیشنی بویوریبدی. چال «خۉپ» دېب، قیمتنی درّاو اۉرمانگه اده‌شتیریب کېلیبدی.
کېچ کیرگنده قیمت، خودّی زمردگه اۉخشه‌ب، بالته آسیلگن درخت تگیگه باریب قالیبدی. اده‌شگنینی سېزیبدی. هۉنگ-هۉنگ ییغلسه هم، لېکن اونی آووته‌دیگن آدم تاپیلمه‌بدی. فقط اونینگ مقابل‌سیده بایقوشلر اۉتیریب آلیب، قارانغی، واهمه‌لی اۉرمانلر حقیده سَیررمیش. بو کویلر قیمتنی واهمه‌گه سالیبدی. او قۉرقیب اۉرماندن قاچه باشلبدی. قارانغی توشگن پیتده سِحرگر کمپیر‌نینگ اوییگه کیریب باریبدی. کمپیر اونی یخشی کوتیب آلیبدی، آووتیبدی، مهمان قیلیبدی. سۉنگره قیزگه قره‌ب:
— خفه بۉلمه، قیزیم، اۉزیم یاردم بېره‌من، — دېبدی.
اما قیمت کمپیرگه یخشی سۉزلر تاپیب ایتالمه‌بدی، چونکه آنه‌سی اونگه یخشی سۉزلر اۉرگه‌تمه‌گن اېکن. کمپیر اونی سېومه‌بدی، یخشی اېرتکلر هم ایتیب بېرمه‌بدی، دنیاده تاپیلمه‌یدیگن صورتلی کتابلر و قۉغیرچاقلر هم بېرمه‌بدی.
قیمت اېرته‌دن قاره کېچگچه یلقاولنیب اۉتیره‌وېرر اېکن. اوینی ییغیشتیریب، سوپورمس اېکن.
بیر کون کمپیر اۉرماندن قَیتیب کېلیب، اونگه:
— تامدن اۉتین آلیب توش، قیزیم! — دېگن اېکن، قیز:
— اۉزینگیز آلیب توشینگ، مله‌یینگیز یۉق! — دېبدی.
کمپیر جوده‌یه‌م خفه بۉلیبدی، شونگه قره‌مه‌ی قیزنی الده‌ب-سولده‌ب تامگه چیقریبدی. لېکن قیز اۉتین آلیب توشیش اۉرنیگه تام باشیده چینقیریب ییغله‌ی‌وېریبدی. کمپیر بونی اېشیتیب:
— نېگه ییغله‌یسن، قیزیم؟ —دېب سۉره‌گن اېکن، قیمت یېر تېپینیب:
— اوییمنی کۉردیم، کېته‌من، — دېب ینه هۉنگره‌بدی.
سِحرگر کمپیر قیزگه:
— جوده یخشی، تامده‌گی صندوقنی آلیب توش، — دېبدی.
قیمت صندوقنی آلیب توشیبدی. کېین کمپیر قیزگه بیر کلیت اوزه‌ته توریب:
— منه کلیت، صندوقنی اویینگگه بارگه‌‌نینگده آچه‌سن، — دېبدی.
قیز اۉشه آنده ییغیسینی هم اونوتیب، آق صندوقنی آرقه‌لب جۉنه‌بدی. سِحرگر کمپیر اونگه ارابه هم بېرمه‌بدی، قیز آغیر صندوقنی کۉترگنیچه اوییگه پیاده کېلیبدی.
قیز‌نینگ کېلیشینی دست‌اوّل آله‌پر ایت سېزیبدی. او قیمت‌نینگ آنه‌سی آلدیگه باریب:
— واو، واو، واو، — دېگن اېکن، کمپیر قولاق سالمه‌بدی، ایت ینه واووللب:
— آپه‌م کېله‌یاتیرلر، آرقه‌له‌گنلری آق صندوق، ایلان بیلن لیق تۉلیق، — دېبدی.
کمپیر غضبلنیب، اۉقلاغی بیلن ایتنی اوریب، آیاغاینی سیندیریبدی.
— مېنینگ عقللی قیزیم قیمتلی ماللر کېلتیره‌دی، — دېبدی او.
قیزی‌نینگ کېلگنینی کۉریب کمپیر اۉزیده یۉق سېوینیبدی. قۉنِ-قۉشنیلر ییغیلیبدی، صندوقنی آچماقچی بۉلیشیبدی.
شونده کمپیر بیلن قیزی ایکّیسی: «یۉق، آچمنگلر!» دېب اۉزلرینی صندوق اوستیگه تشلبدیلر. کېین ایکّی قولاغیدن کۉتریب اویگه آلیب کیریبدیلر.
یریم کېچه پیتی اېکن، کمپیر بیلن قیز اېشیک-اېلیکنی یاپیب، صندوقنی آچیشیبدی-یو بیردنیگه «وای‌داد، قوتقرینگلر!»، «اجدر!»، «وای‌داد!» دېب بقیریشیبدی...
صندوقده کتّه‌کان ایکّیته اجدر یاتگن اېکن. قاقواش کمپیر بیلن اونینگ اوریشقاق قیزی دادلشیب، اوینی گیر-گیر ایلنیشیبدی، قۉرققنلریدن قفللنگن اېشیکنی آچیشالمه‌بدی.
ایکّی اجدر کمپیر بیلن قیزنی یوتیب، درچه‌دن چیقیب کېتیبدی.
«داد، وای!» دېگن آوازنی اېشیتگن قۉنِ-قۉشنیلر اېشیکنی بوزیب ایچکری کیریبدیلر. قره‌سه‌لر، هېچ کیم یۉق اېمیش. اویده یاووز کمپیرنی هم، اونینگ اوریشقاق قیزینی هم تاپالمه‌بدیلر.
شوندن سۉنگ آق کۉنگیل زمرد بیلن آته ایکّیسی تینچ‌گینه یشه‌ب، مراد-مقصدلریگه یېتیبدیلر.
کؤچورن: عباس ائلچین