Ulugh Ana Heqqide Chöchek

Abduréhim Ötkür


"Tülke öz inigha ürse, qotur bolur."
 Qedimki Uyghur xelq maqali (Mehmut qeshqiri, TÜRKIY TILLAR DIWANI'din)

Muqeddime

Bir zamanda menmu sizdek yash idim,
Yashliqim ghururidin bengbash idim.
Gah yügensiz shox-asaw bir tay kebi,
Gah bulutlar ichre üzgen ay kebi.
Telpünettim hernepes mushtaq bolup,
Arzuning deryasigha qanmaq bolup.
Bir zaman teklimakan'gha ishtiyaq
Qozghilip, qoydum anga dadil ayaq.
Teliyimge hemrahimmu bar idi ---
Ki, xoten karwanliri teyyar idi.
Qaldurup chöllerde iz mangduq uzaq,
Gahi atliq, gah isheklik, gah yayaq.
Bizge yol bashlar idi héch ténimey,
Köpni körgen, köpni bilgen bir boway.
Axshimi söksök qalap, gülxan yéqip,
Sozulup aram élip chölde yétip,
Gah hikayet anglishattuq, gah rawap,
Uchrisa chölde kiyik yeyttuq kawap...

ERZURUM MASALLARI 

KÖSE HİKAYESİ

Bir varmış, bir yokmuş. Pasinler tarafında bir kövde bir köse ailesi yaşarmış. Köse'nin bir oğli varmış. Oğlan Anasının yahasını tutmuş ki "Babama de beni eversin" Anası da erine "Hal bele İken bele. oğlan evlanmah istir." diyir. Buni diyende gocası diyir ; "Mademki evlanmah. Isdır. Götürsün sehere öküzi satsın parasını getirsin, onun parasıyınan başını bagliyah," Gari gidir, gocasının söylediklerini oğluna annadir; "Baban dedi ki sabahtan öküzi sehere götürsün satsın, parasını getirsin oni everim" Buni diyende oğlan sevünir. sabahı dar edir." Öküzü ahurdan cihardır, öğüne gatir, şehrin yoluni dutir. Şehirde de yeddi tene menşur yüz köse varmış. Bu köseler şehrin dışarısındaki yollara dagılir. yollardan gelip geçenleri gandırır, mallarını yoh fiyetten alirlarmış. Oğlanın babasının adı Hasan İmiş. Hasan da çoh menşur bir köseyimiş. Oğlan seherin yoluni yari edende garşısına İki köse çıhır. Bunlar bahirlar ki oğlan birez sevoya benzir. "Bele nereye gidirsen" deyirler.

Ökizi satmiya götürirem

Ne istirsen, biz alah

"On panknot verin" diyende, kösenin biri diyir ki: "Ey hoş fiyeti de ey amma bu öküzün bir gusuri var."

"Neymiş gusuri hele diyin bahim". Köse diyir ki: "Bu öküzün boynuzları coh sivri. Alan adam alaf verende başıni bir sallasa adamın gözüni çıkardır. sufatını dağıdır.

بالتا

قیریم تاتار ناغیلی

بیر کندلی بالتاسینی گؤله دوشورموش ده، سوُ کناریندا قایغیسیندان آغلاماغا باشلامیش. سوُ آناسی اوْنو ائشیتمیش، آجیییب یاردیم ائتمک ایسته‌میش. سوُدان آلتین بیر بالتا چیخاردیب: "بوُ سنینمی؟" دئیه سوْروشموش. کندلی:" یوخ، منیم دئییل!" دئمیش. سوْنرا سوُ آناسی گوموشدن دوزلمیش بیر بالتا چیخارمیش. کندلی بوُنو دا آلمامیش. ان سوْنوندا، کندلی‌نین بالتاسینی چیخارمیش. کندلی بالتاسینی گؤرر-گؤرمز تانیییب: "ایشده، منیم بالتام بوُدور" دئمیش. کندلی‌نین بوُ دوْغرولوغونو گؤرن سوُ آناسی اوْنا آلتیندان و گوموشدن دوزلمیش بالتالارینی باغیشلامیش. کندلی ائوینه قاییدیب گلنده، سئوینجیندن، آرخاداشلارینا بایاق آلان بالتالارینی گؤستریب گؤلده اوْلوب کئچنلرینی آنلادار. باشقا بیر کندلی ده اوْنون کیمی ائتمک ایسته‌یر. او گؤله واریب بالتاسینی بیله‌رکدن سوُیا آتار. سوْنرا سوُ کناریندا اوْتوروب آغلاماغا باشلایار. اوْ زامان سوُ آناسی اوْنا دا آلتیندان بیر بالتا چیخاردیب دا: "بوُ سنین بالتان می؟" دئیه سوْروشار. کندلی گؤرر-گؤرمز سئوینیب: " البته، بوُ منیم بالتامدیر"دئیه جاواب وئرر. سوُ آناسی، یالان سؤیله‌دیگی اوچون اوْنو جزالاندیرار. بایاق چیخاردان بالتانی کندلی‌یه وئرمه‌ییب یالاندان سوُیا آتان بالتاسینی دا گئری قایتاریب وئرمز.

کؤجورن: عباس ائلچین

 Minküllü yır

Minküllü üyde tuwğan, qırda ösgen.

Haray bugün art yelkesin çaç gesgen,

Tuwarlağa yimik tük bitgen, 

Qatın-qızğa yimik alay çaç bitgen, 

Açılğan yerin gün aşap, 

Yabulğan yerin bit aşap,

Qorqunçlu talalğa qoş tikgen, 

Qaburğasın qıy gesgen; 

نوایی و حسین بایقارا

علیشیر نوایی، حسین بایقارا ساراییندا باش مونشی ایمیش. پادشاه همیشه نوایی‌نین دئدیکلرینه قولاق آسارمیش. گونلرین بیر گونی حسین بایقارا سحر سارایا گیرنده، نوایی‌یا باخیب دا ایشاره بارماغی ایله باشینی گؤسترمیشدی. نوایی ده بارماغی ایله دیلینی گؤسترمیش. حسین بایقارا باشینی ترپه‌تیب سارایا گیرمه‌دن قاییدیب گئتمیشدی.

بو واقعه‌نی گؤرن نوایی‌نین شاگیردلری ایما-ایشاره‌نین سببنی سوروشموشلار. نوایی:

- اؤزونوز دوشونون تاپین- دئیه سؤیله‌مه‌میش. شاگیرلر دوشونوب-دوشونوب هئچ تاپا بیلمه‌میشدیلر. اونلاردان بیری نوایینی سؤیلتمک مقصدی ایله مورکبی اندریب تؤکموشدو.

اوندا نوایی:

- عبدالطیف، نیه بئله پریشان خیال اولوبسونوز. مورکبی اندردینیز کی- دئمیشدی.

- باغیشلایین اوستاد،- دئمیشدی شاگیردی.ـ بایاقکی موعمانین سببنی دوشونوب، خیالیم قاچدی.

نوایی دئمه‌یه مجبور اولموشدو:

- حسین بایقارا:" باشا بلانی نمنه گتیرر؟" دئیه سوردو، من "دیل" دئیه جاواب وئردیم.

شاگیردلر نوایی‌نین زیرکلیگینه یئنه بیر داها قایل اولموشدولار.

کؤچورن: عباس ائلچین

نوایی و حسین بایقرا

علیشېر نوایی حسین بایقرا سراییده باش منشی اېکن. پادشاه‌ همه‌ وقت نوایی نینگ دېگنلریگه قولاق سالر اېکن. کونلردن بیر کونی حسین بایقرا اېرته‌لب سرایگه کیریب کېته‌یاتیب، نواییگه قره‌بدی-ده، کۉرسه‌تگیچ برماغی بیلن باشینی کۉرسه‌تیبدی. نوایی هم شو برماغی بیلن تیلینی کۉرسه‌تیبدی. حسین بایقرا باشینی چَیقه‌بدی-ده، سرایگه کیرمه‌ی قَیتیب کېتیبدی.

 بو واقعه‌نی کوزه‌تیب تورگن نوایی نینگ شاگردلری ایما-اشاره‌ نینگ سببینی سۉربدیلر. نوایی:

 — اۉزلرینگ اۉیلب تاپینگلر، — دېب ایتمه‌بدی. شاگردلر اۉیلب-اۉیلب هېچ تاپیش‌آلمه‌بدی. اولردن بیری نوایینی سۉزله‌تیش مقصدیده سیاه‌داننی اغدریب یوباریبدی.

 شونده نوایی:

 — عبدالطیف، نېگه‌ بونچه‌ خَیال پریشان بۉلمه‌سه‌نگیز. سیاه‌دان اغدریلدی-کو، — دېبدی.

 — کېچیرینگ استاذ، — دېبدی شاگردی.— حلیگی معما نینگ سببینی اۉیلب، خَیالیم قاچیبدی.

 نوایی ایتیشگه مجبور بۉلیبدی:

 —حسین بایقرا: «باشگه بلانی نیمه‌ کېلتیره‌دی؟» — دېب سۉردی، مېن «تیل» دېب جواب بېردیم.

 شاگردلر نوایی نینگ زیرکلیگیگه ینه‌ بیر مرته‌ قایل قالیبدیلر.

Navoiy va Husayn Boyqaro

Alisher Navoiy Husayn Boyqaro saroyida bosh munshiy ekan. Podsho hamma vaqt Navoiyning deganlariga quloq solar ekan. Kunlardan bir kuni Husayn Boyqaro ertalab saroyga kirib ketayotib, Navoiyga qarabdi-da, ko‘rsatgich barmog‘i bilan boshini ko‘rsatibdi. Navoiy ham shu barmog‘i bilan tilini ko‘rsatibdi. Husayn Boyqaro boshini chayqabdi-da, saroyga kirmay qaytib ketibdi.
Bu voqeani kuzatib turgan Navoiyning shogirdlari imo-ishoraning sababini so‘rabdilar. Navoiy:
— O’zlaring o‘ylab topinglar, — deb aytmabdi. Shogirdlar o‘ylab-o‘ylab hech topisholmabdi. Ulardan biri Navoiyni so‘zlatish maqsadida siyohdonni ag‘darib yuboribdi.
Shunda Navoiy:
— Abdullatif, nega buncha xayol parishon bo‘lmasangiz. Siyohdon ag‘darildi-ku, — debdi.
— Kechiring ustoz, — debdi shogirdi.— Haligi muammoning sababini o‘ylab, xayolim qochibdi.
Navoiy aytishga majbur bo‘libdi:
—Husayn Boyqaro: «Boshga baloni nima keltiradi?» — deb so‘radi, men «til» deb javob berdim.
Shogirdlar Navoiyning ziyrakligiga yana bir marta qoyil qolibdilar.