​​​

زمرد و قیمت

(اۉزبېک خلق اېرته‌گی)

بیر زمانده کتّه‌ بیر سای بۉییده کیچکینه‌ بیر اوی بۉله‌ر اېکن. بو اویده چال، اونینگ زمرد دېگن قیزی، اۉگه‌ی آنه‌ و اونینگ قیمت دېگن ارزنده‌ قیزی تورر اېکنلر. کمپیر‌نینگ زمردنی کۉرگنی کۉزی، آتگنی اۉقی یۉق اېکن. او حدېب قیزنی اوریب، قرغه‌‌ب، اېرته‌دن کېچگچه ایشله‌ترکن، بې‌چاره‌گه بیرپس هم تینچ‌لیک بېرمس اېکن.

زمرد چیرایلی، آدابلی، ملایم، عقللی قیز اېکن. اونی بیر کۉرگن کیشی ینه‌ کۉرسه‌م دېب آرزو قیلر اېکن. خلص، او جوده‌ عجایب قیز اېکن. قیمت اېسه ایشیاقمس، اینجیق و دماغدار اېکن. اونینگ بوتون کونی اوریش-جنجل و تۉپالان بیلن اۉتر اېکن.

زمرد اېرته‌ بیلن بروقت کۉزه‌سینی کۉتریب، سای یاقه‌لب بولاق باشیگه باررکن، یۉلده اوچره‌گن لاله‌ گُللر باشلرینی اېگیب، اونگه سلام بېررکنلر. زمرد میسه‌لر اوستیده اۉتیریب دَم آلگنیده گُللر اونی آلقیشلر، بلبللر قووانیب اونگه حکایه‌لر ایتیب بېررکنلر.

Zumrad va Qimmat

(O'zbek xalq ertagi)

Bir zamonda katta bir soy bo‘yida kichkina bir uy bo‘lar ekan. Bu uyda chol, uning Zumrad degan qizi, o‘gay ona va uning Qimmat degan arzanda qizi turar ekanlar. Kampirning Zumradni ko‘rgani ko‘zi, otgani o‘qi yo‘q ekan. U hadeb qizni urib, qarg‘ab, ertadan kechgacha ishlatarkan, bechoraga birpas ham tinchlik bermas ekan.

Zumrad chiroyli, odobli, muloyim, aqlli qiz ekan. Uni bir ko‘rgan kishi yana ko‘rsam deb orzu qilar ekan. Xullas, u juda ajoyib qiz ekan. Qimmat esa ishyoqmas, injiq va dimog‘dor ekan. Uning butun kuni urish-janjal va to‘polon bilan o‘tar ekan.

Zumrad erta bilan barvaqt ko‘zasini ko‘tarib, soy yoqalab buloq boshiga borarkan, yo‘lda uchragan lola gullar boshlarini egib, unga salom berarkanlar. Zumrad maysalar ustida o‘tirib dam olganida gullar uni olqishlar, bulbullar quvonib unga hikoyalar aytib berarkanlar.

​​​
​

Altın balıq

Borın zamanda bula ir belän xatın. Bolar balıq totıp qaytalar da üzläre aşıylar, ä qalğan balıqnı patşağa iltep birälär.

Könnärdän ber könne bu balıqçığa altın balıq elägä. Bu balıqqa «Monı aşağan keşe batır ir bala taba» dip yazılğan bula. Balıqçı xatınına aşarğa quşa, ä xatın patşadan qurqıp aşamıy, patşa xatınına iltep birergä quşa. İre balıqnı patşağa iltep birä. Patşa balıqnı alıp qala da peşekçegä peşerergä quşa. Peşekçe balıqnı tazartqan çağında balıqnıñ qırğan täñkälären mäçe aşıy. Peşergäç: «Ber mäclestä dä min rizıqnı peşergäç qabıp qaramıyça mäcleskä çığarmıym», — dip, peşekçe tämen qabıp qarıy da patşa xatınına kertep birä. Şul könnän alıp mäçe dä, quxarqada, patşa xatını da avırlı bulalar.

АKILDUU KIZ JАNА ZULUM ХАN

Bir хаn ilgеri tаptаkır kız jаktırbаy kоyоt. Kündördün bir kündöründö еli jıyılıp kеlip:

– Е, хаnım, siz düynödön tаk ötösüzbü? – dеşti.

Аndа хаn еlinе:

– Mаkul, bоlоt, аndаy bоlsо mеnin kоl аldımdаgı еldе kаnçа kız bаr, bааrın jıyıp kеlgilе, – dеdi.

Еli mаkul bоlup tuş-tuşkа аt çаptırıştı. Bаy, jаrdı, kеdеy-kаmbаgаldаrdın kızdаrı jıynаlа bаştаdı. Оn bеş mеnеn оn jеtinin оrtоsu kеlsin dеlip еskеrtilgеn еlе. Оn bеş mеnеn оn jеtinin оrtоsundаgı kızdаrın kоlunаn jеtеlеp, kее biröönün аtаsı, kее biröönün еnеsi kеlе bеrişti. Оşеntip, kızdаr üç kündö çоgulup büttü.

– Kızdаr jıyıldı! – dеp, хаngа kаbаr jеtti. Аkılsız хаn еl içindе kızdаrdı büt körömün dеp süyünüp kеtti.

Kırk vаzirin ееrçitip, оrdоsunаn çıgıp kеlip, çоgulup turgаn kızdаrdı körö bаştаdı. Körüp bütüp, köpçülük еldi kаbаr sаlıp jıynаttı. Еli çоgulup хаngа:

– Köñülüñüzgö kızdаrdаn jаktıbı? – dеşti.

– Kim jаkşı, kim jаmаn еkеnin bir körüp bilüükıyın. Оşоn üçün kim еstüü, kim еssiz еkеnin bilgim kеlеt. Аl üçün mеn bir nеrsе surаymın, – dеp, хаn еlinе jаrıyalаdı. – Еgеr оşоl sözdükim tаpsа, mеn оşоl kızdı аlаmın, – dеdi.

Еli bul sözgö аyrаn-tаñ kаldı. Kеlgеn kızdаrdın sаnı bir miñ bеş jüz еkеn.

– Ugup turgulа, – dеp хаn jаnа аyttı. Köpçülügüşаp turuştu. Хаn özünün sözün аytа bаştаdı. – Kеñ kаysı? Tаr kаysı? Uşul еki sözdütаpkаn kızdı аlаmın. Möönötükırk kün, – dеdi.

– Kızdаr çuruldаy bаştаdı.

Аtа-еnеsi dа üylörünö kеtpеy, kızdаrdın jаnındа tursun, – dеp, jаrıya kıldı хаn. Аnаn üyünö özükirip kеtti.

Kızdаrdın аtа-еnеlеri çuuldаp-çurkurаştı. Еgеr bir еlе kız kоkus üyünö kеtsе, аnın аtа-еnеsi, özü, üy-mülkütаlаnа turgаn bоldu. Аr оn kızgа birin bаşçı kılıp, оşоl bаşçıdаn jооp аlаm dеp, vаzirlеrinе kаtuu tаpşırgаn еkеn хаn. Kızdаr tаlааgа jаynаp çıgа bаştаştı. Хаndın buyrugu bоyunçа оn kızgа bir kız bаşçı bоlup şаylаndı.

Kündön kün öttü, birоk sözdüеç kimisi tаbа аlgаn jоk. Kаygırıp, kаpа bоldu. Kızdаr ıylаdı-sıktаdı. Sеbеbi еç kimisi tаppаsа, bааrının bаşı аlınаt, biröö tаpsа bааrı kutulmаk.

Kızdаr turа bеrip аttаrı ırgаydаy, özdörütоrgоydоy bоldu. Birоk еç kimisinin аkılı jеtip zаlim хаndın оyundаgı tаr jаnа kеñdi tаppаdı.

Heç vaxt yalan danışma 

 Eray GÜVƏNC

Qədim zamanlarda insanlar biliyə yiyələnmək üçün çox çalışır, hər cür zəhmətə qatlanırdılar. 

Kiçik yaşlarından savad qazanmaq istəyi ilə el-obadan, ailələrindən ayrılır, illərcə doğmalardan uzaqda, ağır şərtlər altında yaşayırdılar. Seyid Əbdülqadirin yaşı az olsa da, qəlbinə elm öyrənmək eşqi hakim kəsilmişdi. O, arzusuna çatmaq üçün yollar axtarmağa başlamışdı. Nəhayət, özü ilə bacarmayıb anasına dedi:

– Anacan, elm öyrənmək üçün Bağdada getmək istəyirəm:

Anası:

– Övladımdan ayrılmağa könlüm razı deyil, ancaq səni tutduğun yoldan ayırmaq istəmirəm.

​

​

Jeti laq pen qasqyr ertegisi 
Erte, erte, ertede bir eshkiniń jeti laǵy bolypty. Bir kúni eshki ormanǵa barýǵa jınalyp, laqtaryn shaqyryp alyp, aqylyn aıtady: — Shyraqtarym, eshkimge esik ashpańdar. Ormanda qasqyr júr. Men kelgende -«Shyraqtarym — laqtarym, analaryń keldi, sút ákeldi», — dep ándetemin deıdi. Osy kezde tereze syrtynda turǵan qasqyr, eshkiniń laqtaryna aıtqan sózderiniń barlyǵyn estip alady.

​Jeti qarǵa 

Bir qoıshynyń jeti uly bolypty. Áıeli ekeýi bir qyzdary bolýyn qatty armandapty. Jeti uldan soń kópten kútken qyzy dúnıege kelgende, olar qatty qýanypty! Shaqalaq óte kishkentaı ári áljýaz bolypty. Kirpigin áreń qımyldatyp jatady. 

Ákesi rásim boıynsha qyzdy shoqyndyrý úshin, uldarynyń birin sý ákelýge qudyqqa jumsaıdy. Ózge altaýy da álgi uldyń sonyń ere júgiripti. 

Aǵaıyndylar sýdy birinshi bolyp tartyp shyǵarýǵa umtylady. Olar birin biri kımelep talasyp júrip, qaýǵany qudyqtyń ishine túsirip alady. Qanshama áýrelengenimen, qaýǵany ala almapty. Biraq eshqaısy da úıge sýsyz barǵysy kelmeıdi. Uldaryn kúte-kúte shydamy taýsylǵan ákesi: 

— Sirá, myna áńgúdik balalar bergen tapsyrmany umytyp, taǵy da oınap ketti-aý! — dep úıde ashýǵa býlyǵady. 

İl gizüçe baqa

(Vsevolod Ğarşin äkiäte)

​

Yaşägän, di, dön’yada ber baqa-baqıldıq. Ul sazlıqta çeben-çerkilär awlağan, üzeneñ dusları belän baqıldağan.

Bervaqıt şulay, käkre ağaç botağına yabışqan da cılı vaq yañğır astında qoyına ikän.

— İx, bügen nindi yaxşı, yuyeş hava! Dön’yada yaşäve nindi räxät! — digän baqa. Tamçılar anıñ tüşennän, täpilärennän tägäräp töşälär ikän.

Kinät havada «f’yu-f’yu-f’yu» digän qanat tavışları işetelä. Bu şulay itep ürdäklär oçwı ikän. Ul arada ürdäklär baqa yaşi torğan sazlıqqa kilep töşälär.

CENDEMÄ GİDÄN ADAM 

V.MOŞKOVun: Наречие Бессарабских гагаузов (1904 yıl) kiyadından

Bir vakıt varmış bir adam fukaaraymış, gider kazanmaa da tutayor onu bir yaamur bir küüdä da o girer bir evin saçaana seperlenmää. Da o evä yakın varmış bir ev, zenginmiş da evin saabi ölmüş. 

Haciymış da kalmış karısı ihtiyar, da görer o adamı o evin saçaanda da çarayor onu, da sorayor ona: “Nerdän gelersin?” 

O da üfkäynan deer ona: “Cendemdän”. 

Karı da deer ona: “Çoktan mı gittin orayı sän?” 

“Üç ay oldu”. 

“Pı! – deer o karı ona. – bizim Hacı da üç ay oldu öleli. Onu görmedin mi?” 

“Nası gömedim? O da orda”. 

“Ye nası yapayor orda?” 

“Nası! Yapmış kabak kapçıından terezi da alış-veriş yapayor, pek zor”. 

Babu deer: “Pıı! Kabak kapçıına mı kaldı, o burda altın terezisinnän satardı. Tez gidecän mi orayı?” 

“Te şindi giderim”. 

“Dur da yolayım ona biraz altın”. 

Da verer ona bir futa altın. Da gider adam. 

Avşam üstü geler oolu kırdan, babu çıkayor karşı ooluna da deer: “Oolum, geldi bir adam bizä da dedi, gelmiş cedemdän görüşmää da gidärdi geeri cendemä da verdim ona götürsün bobana biraz altın”. 

Oolu da demiş: “Çoktan mı gitti?” 

“Temin, - demiş. - gitti”. 

Da sormuş angı yolu aldı? 

Göstermiş ona yolu, pinmiş beegirä, takışmış aardına, yaklaşmış ona. O da görmüş onu da gitmiş dermenä. 

Dermenci savaşarmış dermeni urmaa da deer o gidän adama: “Nası atlı geler senin aardına?” 

O da deer: “Padişahtan kihat gelmi, kellerin kafalarnı soysunnar da askerä daul yapaceklar”. 

Dermenci o saat girmiş dermen içinä o da kelmiş. 

Geler atlı, sorayor: “Görmedin mi bir adam?” 

“Gördüm, girdi dermenin içinä”. 

“Ya tut bu beegiri bän omu tutayım”. 

Gider, urayor kapuya, öbürü da piner beegirä da gider. O kalayor yayan, döner geeri evä. 

Da sormuş anası: “Etiştin mi?” 

“Etiştim, da verdim beegiri, tez etişsin cendemä”.

​

​
​​

Non va tilla

​

Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, O‘ktam degan bir kambag‘al dehqon bor ekan. Bir parcha non topsam, deb erta-yu kech ishlar ekan, bo‘sh qolsa qani endi davlat topib olsam-u, boyib ketsam, deb hayol surar ekan.

Kunlardan bir kun O‘ktam, daraxt tagiga o‘tirib: “Olloh menga bir kuch bersa-yu, qo‘limni nimaga ursam, o‘sha narsa tillaga aylanib qolaversa, ana ushanda og‘ir mehnatdan qutulib, farovon hayot kechirgan bo‘lar edim”, ̶ deya hayol sura boshlabdi.

Tylla telpek

Bir bar eken, bir ýok eken, ga­dym wagt­lar­da iki do­gan bar eken. Ola­ryň ulu­sy­nyň al­ty og­ly, ki­çi­si­niň bol­sa al­ty gy­zy bar eken.
Al­ty ogul­ly he­mi­şe: “Al­ty og­lum bar, al­ty ga­lam bar, dün­ýä­de nä ga­mym bar” di­ýer eken. So­ňa­ba­ka al­ty gyz­ly ini­si ýa­ny­na ba­ran­da:
– Hä, al­ty gyz­lym, ge­le­we­ri – di­ýip, gy­jyt­ly gür­lär eken.
Al­ty gyz­ly ini­si mu­ňa na­mys edip, aga­sy­na gö­rün­me­jek bo­lar eken. On­da-da işi çy­kyp, kä­te onuň ýa­ny­na bar­ma­ly bol­ýar eken. Aga­sy bol­sa, ha­ta et­män, ini­si her sa­par ba­ran­da:
– Ge­le­we­ri, al­ty gyz­lym. “Al­ty og­lum bar, al­ty ga­lam bar, dün­ýä­de nä ga­mym bar” diý­me­gi­ni do­wam et­di­rer eken.

​

Balıkçı ile Karısı Masalı

Balıkçı ile karısı denize yakın bir yerde bir uçurumda yaşarmış. Balıkçı hayatını kazanmak için her gün uçurumu kenarına gidip olta ile balık tutarmış. Mütevazi hayatından memnunmuş. Ama karısının memnun olmadığını biliyormuş.

 سیچان بی اینن پیس‌پیسا خانیم

بیر گون وار‌ ایدی بیر گون یوخویدی. بیر سیچان بی اینن بیر پیس‌پیسا خانیم وار‌ ایدی.

سیچان بی اینن پیس‌پیسا خانیم توی ائلرلر !
بیر گون پیس‌پیسا سیچانا دییَر : قندیمیز یوخدی (یوخدور) گئت قت (قند) تاپ گتیر.
سیچان گئدر خان ائوینه  قند گتیره .
سیچان گئدننن (گئدندن) سورا پیس‌پیسا دا چیخار ائشیگه، گئده گئده بیردن توشر دوه آیاغی چوکقورو درین گؤله. هرنه ائلر چیخانماز .

گؤرَر بیر آتلی گئچیر، چاغیرار:

إی گلن آتلی! إی گئدن آتلی !
خان ائوینـه گئدرسن،

پنیر چؤرح(چؤرک) یییَرسن
سیچان بَیه دییَرسن :

پیس خانیم پیستا خانیم توشوپ دوه آیاغی درین گؤله !